/
/V*
■ ■■ I • '•"
S3 e r t d) t
fiber bcuS
1* M> ♦
itifrt
in tern
gk$ul$a9*3 t>on (Dffern 1877 dis gNlern 1878.
@ r |r a 1 1 e r
Bon
9J»feffw Dr. 3*. $ 3,. ^^ fcfo^
Sufiaecr bcS SKot^cit 21bieviH-ben« inerter Glajfe,
(Hitter bc8 aSannefcrogorbems unb Saniiclu-ogSmauii.
mmtfm tofrfim fiber bic «ib(ioth,ef bcS @i)imiafiums unb bic in betfelBen bcfiubficfien
Jpaiibfdjrifteii. I. 3?om ©ircctor.
^ffoua, 1878,
1878. fmgr. 9? r . 229.
(4 ©intcitung ju ben fotgenben 3)titt(;eiluugcn fiber bie in ber ©Mnnmfinlbibliotbcf cutt)attcuctt
^Tj3 Apaubfcin-ifteii uub .511 ben fpiitercn iibev nttcrc uub fetteuc ©rude mogen eiuigc Mflen ,'ibcr bie
^■^ JBibtioiljef feffifl biciu-u, mclrfic id) awe n.eiitein ^rogrnmni bom 3. 185G micberliotc, bn 0011 bem-
clben mot run: nod) rceuigc ISremplarc in fcftem SBefiJe uub feftcr £anb fiub.
Die iittcre @efcfjtd)te ber i8ib(iotljcf fjnbeu beljnubeft ber "Director uub i8ibtiotl)etnr $a«l Sfttfi.
ffttttiti in swei ^rogrmnmcu, uou meldjcu bnS erftc uuter bent Xitef: de bibbotheca gymnasii Altonani
im 3a(,re 1772, bn$ 3 mcitc nnter bem %itth de bibliothecae publicae ex Cilaniana incrementis im
Snljre 1775 erjehjen; SeuriciS aJiittlicitungeu tiegeu pan ©vuubc bem i)lbfd)uitte fiber bie (,icfigc SBiMiothet
in 8-. 15. ©. §irfd)utg3 SBcrfud) ciuer Sefdrrcibuug fel)eit*miirbigcr SMbtiottietcu Scutfdjlnnba, iBb. 2,
9lbl!,eii. 1, Q. 1-26. ©mm fotgt ber Director uub iMbtiotl,efar 3acob ©tnitoe in ber tiiumbuugg*
fdjrift jut geicr bcS breiljuiibertjabrigcu 3ubilfium« ber ttirdieurcforntation, metdje nnter bem litel: brevis
narratio de bibliotheca nostra deque scriptis Lutberi aliisque in ea asacrvatis ini 3. 1817 crfd)icn.
Segriinber ber Wbliott)cf mar eiu iOcnnu, teener in tljeotogifdjen uub firdilicbeu ©iugeu eiuer eigeiUI,uui,
lidjcn »Ucf)timg fotgtc, Joljauu SDtto ©I fifing, eiu SBcreljrer 3acob »oe$m«, beffcit ©cJjriftm cr
l,crau*gab, uub eiu 9lni,uuger 3 1), ©covg ©idjtetS, itu^imtb er and, eiu ©id,tctiauer uub tinged
brubcr genauut roirb; nnd) 9tngabc bed Sejit'on* ber Hamburg. <2d)riftftelicr, *[)!. 2, ©. 50s, I)iett cr fid)
frfiou 1720 in ANmibnrg nuf nub ftavb bafelbft am 2. Slug. 1727, nnd) 8. $ Sdjmib* Mugabe, 3>crjnd>
ciuer l)iftor.a3efd)reibungber®tnbt2tltoua@.236, metd)c tuot)rfd)ciuiid)cr ift, bn in 9((tona grofic Solemn;
in retigibfen ©iugen gciibt murbc, lebte uub ftnrb cr f,icfe(bft. OebcnfaU* Uermaditc er burd) tcftamcutnrifdic
2.<crfiiguug feinc gan;c gMbtiotyef ber l,icr bcftcbnibcu *ateinifd)cu @d)ule, uou mctdicr fie in ba« gigcntl,nm
bee bntb uad)h,cr geftifieteu isHimufiiiumtf iibergiug. ©ic 8ibflot(jcF toft* reid) an 2(n*flabcu ber iMbel uub
iUrdjcuuatcr, an ©flriften ps erftiirung ber iBibcf, pt Stird)ciigefd)iditc uub ,511 ben firdilid,,:.. 2tltcrtl)iimcrn,
an tl)cotogifd)cn Strcitfchriften uub edirificu firdilidicr ©ectircr unb gdjmarmcr, 5.®. Ouivinu* ftvft»
manne uub Got,, Sour. ©ippcU, mctdic jel^t fetteu uub gefud)t finb. fimgerc 3eil f,inbuvrf) btieb
bie iBibliottjrf in Stiffen eingepaeft ftet,en uub fottb erft im l>al)re 1743 bei bem ertueitertcn 8tu«&au beS
©PmuafiuimS eiue pafjeubc iKaumtidit'cir uub iljren crfteu iSibtiotl>elnr an bem befonber* burd) feinc Se=
arbcitung ber Kfimifttt 3tttcrtl,mner bct'anutcn Dr. ©eorg £$« ift. 2TCatern n« be Sttano, ^rofeffor
ber SDiebicin unb O.'aturUDre, ber ©ricd)ifd)cn unb 9fbmifd)cu lUttertljiuner am ©mnuafium. (iitauo mar
nid»t btojj eiu forgfiilugcr fouberu and) eiu freigebiger ^flcger ber S3ib(iotl)cf. SBcrmcljrt rourbe biefetbe
Don je(jt an n«8 ben oerfdiiebcncu (Siunni)iueu, meldje itjv § 3 ber &6mg[. guubatiouSurfunbe uom 1 1. SWai
1744 surocift, unb burd) oictc ©djeiituugeu, and) murbe ber iibcrroiegcnb tt)cotogifd)c litjaractcr, meldjcn bie
iBibtiottjct nod) tjattc , batb burd) bn3 ipiujutrcteu ucuer etcmente Dcraubert. £mrd) bie furforgeube «er=
mittctung M etnblprafibeutcu uou Sd)omburg ucrmndjtc ber tioufereiijratt) ©corg ©cbrbber in
©(iicfftabt burd) eiue tcftanicntarifcbe «erfiiguug d. d. ©liicfftnbt, ben 7. 2luri( 1741 unb 2lIIcrl)6d)ft coiu
firmirt Slopeul)agcn , ben 17. Slprit 1741 bem ©mmtafiuni fciue ganjc iOibtiotljef unb eiu (Sapitat uou
3000 m&fytbu* ©iinifdjer Jtvoucn init bet 2?cbingung, bog bie 23ibtiotl,cf an cincm baffenben Crtc auf--
gcftcllt nnb jwn attgcmeincn ©cbraud) fiiv ©rtcljrte nnb ycl)rbcgicrige, (5iul)eintifd)c unb 3m"bc tood)entlid)
gc&ffuct, Don bcn9tentcn be* Capitate jaljrtid, 100 9fcid)«tl,o[cr, {eft* 360 X,, 3 um Sfufauf nttfelidicr 23itdicr
utr £erntch,ruug feincr ©ibtiotljef Dcrtoaubt mcrbcit unb bcr ,3inSuberfd)u6 Don 20 9vcid)«tl,atcru, jcfet 72 At.,
bem 33ibiiotl)cfnr olS §>onorar jiifalicn folk. $Stfc bag ©ttmnafiunt nuv fcit 1757 cine fcftc jatyrtidie
©unabme fiir [cine ©ibtiotljcf criaugt, fo wave bcr ©ewlttn ftfion bebcutcnb gctoefen, abcr bio Sdirbberfdie
JBtbliotfjef feffip toot veidj an groficn, toertl)Doi(cn SBcrfcit au« bem ©efifete bcr 3uri8brubcu$ unb ®ef«tji$fe,
au<5d,riftcn>r h,cimatl)l'id)cu nnb ucucven ©efcfiidjtc, 9tcifcbcfd)rcibungcu, uttcrarifdjen Bcitfdmftcu u. f. to.
S$U bicfen @$fi$en fain bnlb ciu ucucv gutoo#« IjinjM btivd) cine brine Jcbeutenbe ©dienfuug. @cit 1771
lebte Ijicr in Stttona ciu bnrd) Dietc ©djriften nub titterarifdic 9Irbcitcn befannt getoorbener ©elebrter,
Oof>ann -^c tcr ffioljl; cr wnv am 10. aJZdr? 1698 ju Stici geboven aW Sol)it Don gteutj ©iett.
ftoQl/ roddicr faft 50 3aT,rc {Rector bcr dieter etabtfdmtc war, tourbc 1725 ^rofeffor ber ftird)cnge=
fd)id)tc unb fd)6ucu 5ffiiffcufdiaftcu bci bcr 2lfabctuic bcr 9Biffcnfd)aften 311 @t. Petersburg, bort fdjou 1728
nttfnfton cuttnffcu DriDatifirte cr fcit bcr Beit in Hamburg nnb pSfct iit 9tltoun, f. Sftetijefl Sertoli
SSL VII, ©. 235 ff. unb ben rcidftaltigcii Strtifel in bent Sertoli bcr hamburger ©djriftfteUer 2t)t. 4,
®, 136 ff. Wod) »or fcincm £obc - er ftarb crft am 9. Cctob. 1778 — hattc cr im 3. 1768 bent
(Mmunafiunt cine anear,fiajnrte Sammluug Don £anbfd)riftcu nub gebrncftcn S3ud)crn untcr bcr SBebinauna.
gefd)cnft, bap bicfelbc ftett ate ciu fcibftiinbiger SEftrff ber fflibtiotljc! fiir iicb aufgefteilt tocrbc. Diefe ©anon.
lung, donum Kohlianuin, Don 18 §anbjc!)riftcn nub 466 gebrncftcn sBitdKVu, »ctd)c uumcrirt fiub, cutbiiit
in bcr erftcn ?lbtl)ci(nug bie @tucte, weldie untcr unfercit .ftonbfdiriftcu luirtlid) toertl)Dotl fiub, menu man
Don ben Strabifdjcn §anbfd)rifteu abfict)t, nub bicfetbeu rocrbcu beSffatS audi in bent isolgenbcn ate pi»
faiumcugel,orcub untcr eiucr Sfnbvif bctjanbett rocrbcu ; In bcr jtotte ?lbtl,cituug bcr gebrucftcu SOftr
fiuben fid) in bttutcftcr 3ufaiuiucit|tctiimg fettcne unb ntcrttoiirbigc ©diriftcu in grofscr 2iu$at)(, toctdic id)
in bem jrocitcn Stjrifc bicfer SRitrtjcilnnflcn mit ben aubcreit altcn unb fettcnett ©rucfen bcr ©ibtiotljci
befdjreiben tocrbe.
Die one bicfett ©dicntnngen unb ucbciit)cvgcl)cnbcu 9(nt'aufcu cutftanbene SibtioHjct crbieti nod) cin,
mat ciucu grbficrcn gaM** "'* *>« obcugcunuutc be <£llnno, toctd)cr 1771 Don feinent Stntte jtttMs
gctrctcu War, ciucu Stjeil fciucr feljr grofjeu 93ibliotl)cf nod) bci foineu Sebjeiten Dcrfauftc, bcr anbere 2l,eil
uad) fcincm ant 9. 3ut. 1773 crfotgtcn Sobe S ur 93crftcigcruug fain. & tourben gegeu 600 pl,iIologifd)c
unb gefd)id)ttid)e Scrfc angefauft unb bcr director ©truoc gibt im 0. 1817 bie @efammf,at)l ber
93iid)cr auf 11,000 an. Ss tjattcu ucintid) bie 93crmad)tniffe dou ^titfiug, @d)robcr unb Ho hi ca.
5400 Sanbc, onberc ©djenfnugcu ca. 600 iUaubc gcbradjt unb angefauft toarcu Don 1743 — 1817 ca.
5000 SBaitbc.
9(uf ©trttDe fofgtcu in bcr 33crtoaltuug ber Sibtiotljef (1822) bcr nadiiicrigc Director gggcr«'
unb ihofeffor Dr. granbfeu; "caterer bat fid) uamcntttd) burd) 2ln(cgnng unb gcrtigfteltuug cincr grofjeren
9tuml)t dou umfaugveid)ctt 9cea(fatatogcn befonberc 93crbienftc urn bie ilMbliotljef crtoorbett, toctdic intnter
mciiv autoudM &! ben rcgelmacigcu a>ermcl,ruugcu fam ucuttid) im S> 1837 burd, 2chn.tuug bie
syibliottjef bes Soufcrcn-,ratl)« Don SKbnuc l,in?u, tocfd)c in ben ©e^ be8 $erru 3. 8K. [?. jHl)ler
iibcrgcgangcu toar, f. ba« 5?a[)crc in bem ^rogamm b. 3. 1856 @. 3, unb 1842 buvitc Director ggger.
m ben uim 93crfouf beftimmten ©onbtcttcn bcr ©rogen Hbnigtidicu 23ibtiotl)Cf in HoDcnbagen bie bier
nod) fcl)tcuben ©ette au8»al,tcu, f. cbcubaf. ©.4, nnb fdjatjtc nun im 3. 1850 bie ®efamtntsa$t aftf
18,000 fflanbe. 3Bitl)rcub meincr Scrtoaltuug, fcit 1854, bin id) befonbew bcmitl)t gerocfen Dortjaubcne
Siicfcn in bev *fl»N W* ©cutfdjcu gittcvatnv nnb in bcr ©cfd,ict,tc avt^ufulicu unb an, *******
in a v n c beftcn « *id,igf<cu bev neuevid,ci„cnbc» M ^ J* ^"f^
Jc id cine 9 vb 6 cve ©djentofl bantbav , 5 n eno&tnen. (Sin inir fel,v Mt*» Rveun £. Dr phi.
tu Uvo cv, .,a«c buvd, teftamentavif^ *cvfuguug cinen S* fciucv l4»««*l bem ^
' a i, * U i «• I*- ****■ Sob,, a,n 19. «u 9 u f t 1855, cv„iclt bic MM* « .OOU »be.
tea? mm J 3. 1856 ©.4. M **« «W-*i **» >k «■?**»« "°* f f «
SS im 3- 1872 * D, « M k. ^effc unb bev in, 0. .876 »evf, Obev^at ^cevctav ft .
@Jp« Ucbev bic 3at)t be* ftpi SOdjetbcftanbrt airb fcflnb fetfttt mevben Nam >u bev «vb
ftoa. biefet BHtttd&nm, ttrffte bic alto, fittfk nnb fettcnen 93ud,cv bei,anbelu tiuvb
^erteacn SDi crftc 9lbtl,cUuu 9 , A., wevben bic $«nbf««, bitten, »efa*t au* bev ©d,enhn, 9 Rol,l«
Unnncn, nnb p* i« teNM «**« <« *'» *"**%* "T^itZ
J* p* H*0« B. bic WMi W^ Die bvittc ■**« 0, «« ben *>£
i nbid, iftcu aufuCnucn, nntcv «eld,cu H Iriue ^ert^oilc obev intcvcffantc ^ be„u n, fo G e
uad^cu, «cnn bie *f**»t umudnuat fid, et»a« brcitet obev (AftMft, pad ba unto ben Sefern
bic 3ot)i bcr 3act,9c(et)vtcu unb si3ibtio 9 vapi,cn bic gevmgevc fnn nnvb.
A. ^anbfdjriften in ban donum Kohlianum.
3 « M t l,at in ban t)ou it,,.. t,erau« 9 e 9 cbcnen , jefet feUeneu 8*i ©efammeltcv W»e#l
bev ©elCvt'eu, bie 5 u,u ©a^um bev ©iffenf^fte,, ta cine fogcuanute covvejpoubn-enbe @e,
SZU»I>. auf^aDv 1750. §cuubm- 9 , .750. «uf ba, 3cU,v 1751. pa,ubuv 9 751.
a^e udbev Uf. M. M*. 3« bev obcu angegebeucn M M 18 « ^
nnevten ba 6 c. cigentiid, nuv 16 CM* «avcu, ba Hr. f »* 9 fomie 13 unb U fM^
J b «n. biefcv m befi,t bic ^ibiioti^ uid,t ,uc^r. » «t 18 be, ****», Jh IJJ *M
Cvnal in ^Uo, cnil.alt aUe co.essationes , heluaWs unb acta ™ hones a be, ^
Mich-lovit, be, Peter Alexowita Cruber" fiat ©ivectov ©tvn^c benevft, ba B b,efe$anbWtm* a
7ltL be,u (bama^eu) (.»muafiavd,ai ^ttegium ben, Mfc »««. WP*« *" •-*»►
An OMt ©tvuoe, {iiuflid) jlim ^cftcu bev SBibtiot()et ubcvtaifeu fet.
tot,t id,vcibt U 1, S.498: „unfcvc, Ortce fbnucu ,niv »on biet a„f lament gefdmebcuen
linb raf I ra I^n nad, MMhl *«« «« bvci bi. ^ev^uubevt Sa^vcn Jabeuben :^
c dKuet" W*+U W M m oUufVe^g«n,en^,bfd)vifteu^v.2, * f 5, 6 »on »c d,cn
V unb 6 bef ,vicbcu ,«t ; cine fiiufte ^evga.ucnt.anbfd^ift ift ft. 17. Die in ben, ^gcubcu .»
*»* w #« »" mrnm - »- t.-. •— - •>■ «*M*a«* ^ , i. » *
bic ©iflitotuv unci) bent ueaert slatrdog, 23b. R-
TVutfrhc nub Bntctntfie eSrfft beS 16. Ctaijrljnnbrrtt.
»,(«»„ b« »! ** *** M Md« 6ft««ten f*. (.1 to Thcolog.- p tt.ttembergl, *
„,„, ££*> «.««. »* «*<«» **•* - **■" " te *«"**' '• strt """'
acft. 1592, f, 3i*t« (Mcljvtnticrifon s. n. nub 2lnbere.
sftr. 2. R.
Aa. 5.
7.
2.
sS S icbcr Sritc, ban to tfU4 uictc ***&. ft* ba «uf jcbcr Seite ^ften, £» C*
b r~^n obev 'ben nnt.en *» be, ««* **« obev tteincvev *a«n U* *g»
U, viihcicbuuuaeu eteqenommen mivb obev fb ftf* offeu getaffen ift. Stuf ******* «**
fining fanat an: Dante poeta p» corona ot gloria de la lingna Lahna & uafaou «
1 SUL ve„,a geBtile do lautica et nobile pianta di q u« ^j"****"
WaS insiome fondono la citta di fiorc^a etc. <Dic rota oaf be, M^ta W te tte n» i P
iTSLTS bcficn BttH cine vuubc Miniature bitbet, due gefliiflctte <S>cftalt bav,tclicub ben 8«c^
Z£ t «™ M »be« ben Cassia, Bruto unbJuda hcMM «««. vuubc Um^itc um ie ;
'J W b« in bcr m m*** ""b cine ** M H bev !*». b,c fi on,
W Llr* S« cv obeven g^e be, fXotW Unl, nub in ber uutovcu ««H M« ^"uotnvcn ««f
rStSHi BUM ftcl)t auf fcnfvcciucu, oicrcc^n, tiefbtaucu «#• mit «.t ^ 1% «.
l)0l)cn, l 8 /8 cm. bvciteu iDucliftabcu bet Xitel: LALTA
C M 1?j *J
YADEL
SOMMO
POETA
DANTE.
■©icfce SBleted nmgcben 10 9Jtcbni(fon«, brei obcn, brei unten, j»ei redite uub ttoffl, uou benett nemi
mcibtidic ©ruftbitber fiub, eittS ciu infiuntid)c8 iff. gonnnttidic rocibticbc gtgnrai fjattett ciu ©ltd) in fees
§itnb, jebod) ift bnfictbc uou uerfdiicbcucr A-arbc, nnfjcrbcm cine cine rnnbe ftrndjt (Stpfcl), eiuc anbeve ettini
gfttft, cine brittc cine ©ttitewe, nnb nod) ft o I) la SUMming finb l)icr bic ncun SMufcn bargcftcllt. £>ie
luanutidic gfgut obcn rccbte niit .Uronc, ©ttdj nnb ©cepter fonute bnnn Slpotio [cin, nber bic Ivigur
tinK trcigt nudj Krone, ©djtoetl unb ©ucb, bic in bcr iOiittc nm bic Mr one cine 2lrt Simula, anf
bcr ©vuft ciu tteteeS s .Wcboillon niit cinev gips, in bcr 9i"cd)tctt cine Heine rotlie fiigur mit wcifpiUigcr
3BSg«> in bcr Stolen cin ©ud), nnb mod)tcn bicfer f entnng miberfprcdicn. ©nrgcflelit fiub wot bic 9?eid)e*
gematt — fironcn, Sccplcr, ©dimcrt unb 2lpfct — bic ^ctigion, bic ©iffcufd)aftni unb Hiinfte. G&ttttfr
tid)e SDtcbailfoiiS finb burd) l)iibfd)e 2Nenfd)ciu unb Stjicrfiguren ucrbunben.
Die 33orbcrffttc &«« britteu ©ta'fK ift ciugcrntmit mit boppeftcu sottjen Stiffen, jftrtfdjen roctdicn 3 9ttc*
bailfouniiuiatuvcii nugcbrndit fiub, brci obcn, brci unten, cine an jeber ©cite. 'Die 8Kffc "ct)iiten jnlei
Sefftbluntneit ciu; fiber ber erftcn berfefbeu ift luic bet alien fofgcubcu ©efangen to ronjer ©draft bcr
3nbnft angegebeu : il comraincia il prirno canto de la prima Cantica de la Comedia di Dante. Nel
quid canto si prohemiea ad tutta quanta la Comedia. @« fofgt mit pbjdjcr initiate ber Xcjt:
Nel mezzo di camin di nostra vita. SBfe 8 SJJlebaiUonS ciitljnttcu inaiinlid)e ©ruftbitber mit ben
©eifdyriften Trogo pompeo, Moysc, Josepho, Dante, Tyto livio, Suetonio, Tullio cicerone, Maximo
valerio. Stttf bcr ©ovberfcite bra" 143. ©tnttce fditieftf bcr Serf niit bem 1'crfe:
Lamor che move 1 sole et altre stelle. ©aim fotgen in rotljcr ©djvift bie SfiJorte Explicit liber
pnradizi.
ricA>ubfd)rift ift rool)lerl|ntteii; uon ben tefeten ©ptetn finb 9 burd) gcudjtigtcit nm obcren 9conbe
ctrone gcbriinnt, nnberc 5 fiub burd) anfgeftcbtc ^ergamcntftiiotc nuegebeffert nnb bcr Serf ift uon cincr
aubcvt'ii §attb crgiii^t.
liiu uor,iigtid)cr ©dnuucf bcr #anbfd)rift finb bie uictcu Ouitiatcn nub mtjtrcidjftcn SKfoiatttWB,
roctdic niit ®o!b uub alien evforbcrlidjcu iynrben nuegcfiiljrt fiub; bic llmriffc 511 ben iUciniaturcn finb niit
fo fciucr Eortecttjeit uub mit folcbnu 2(uebrucf gejeidjnet, baf3 man oft bie 2luentalung niit tfarbcu be*
bancrt, mo fie menigcr gctnngeu ift. Die fflfiuiaturcu, bercn 3at)t gegen 180 bctrogt, beginncu anf ©tatt 3
uub gc()cn bi« ©tatt 69, ©tatt 70 tjat meber iOiiuiaturcn nod) 3cid)uungcn, ©tort 71 6iS 88 Ijobcu rnicber
uicte SHininturcn , ©tatt 89 6i« 96 tjaben uur uictc Uinriijjcidjnuugcn, Uon ©tott 97 feljtcu and) bicfc
uub ift uur nnf alien ©tattcrn jruifdjen bem Scjte unb auf bent untcrcu Sljeitc beS ©fottcS flat} fiir
fotdic fret gclaffeu.
,v;ol)l hat uou fciucr £anbfdivift in bem ©cfnmmettcn ©riefwedjfet £()t. 1, ©. 497 ff. gch,nitbctt uub
burdi Srabition ift bic jlunbc uon bcr liriftcii', berfctben siciutidj ucrbrcitct; in bcr fritifdicn (Siutciluug
>i. -BittcS JU fciucr ?luSgnbc bcr Oommedia, Berlino 1862. 4., tjnbc id) fie nid)t ermol)iit gefuuben.
3«r einfid)t uorgctcgt babe id) bic ^nubfdirift bent Dr. med. ®. S. ©arlolt) bci feinem ©efurfjc l)ic=
fclbft, mc(d)cr 144 §nnbfd)riftcu to ^talicn, ©cutfditnnb, ©oueinarl: unb grantteid) ucrgtidieu l)0t mn bie
VcSnrt in cinem ©erfc fcft;uftcltcn , f. feinc Letteratura Dantesca. Remarks on the reading of the
114 th verse of the VII th0 canto of the paradise of the divina oommedia. London 1857. 8. Stuf
SBJunfd) bee fi'. St Ocftcrreicbijdicu Sliiuiftcriuine bee 9lcuf;crcn luurbe bie ^onbfd)rift im 0. 1865 burd)
Sficrmittctuug bee bonialigeu liioilconintiefflre tfrcitjcrrn Don ^atbljuber anf einigc SWonnte nod) 93iieu
gefaubt ptr ©ennftung uou bem ^rofeffor atcuffafin; id) rocijj uidjt, ob (caterer etiooe iiber biefctbe
ucroffcnttid)t tjat.
J*
<|3a&icrt)anbfd)rift in Out 2, Srcite 31, to cm., $ft$e 19,60cin., 62 uumerirtc ©latter, metdje mil
SHnien rcgutirt finb; 38 berfetbeu jinb ouf ber 93orbcrfeitc mit ??ebcr>cid)uungen nugefiiift, bie Scrtfcitcn
burd, cine fcnfrcd,te Sinie in 2 (Sotumnen gettjeilt. 8(orc unb fcftc ©cutfdic ©flrift ai.S bent 17 3af,rl,unbcrt.
%M KUf bem crftett ©tatte: „Hi8panische JReife . ©cfdjrcibunfl. Do Anno 1671. Friederieli
Martens" 3luf bet JRiUffeite Hngooc bev 2tbfol,rt (oon Hamburg) ©ec. 7. 1671, Sitae beS @o)iffeS,
©duffers nnb ©teucrntattuS. ©ic ©efdjreibuug jcrfaMt in 4 Sljeite; evftev cntfjatt baS Souraol oon.
7. ©ec. 1671 bie 17. Sflai 1672 nad) £abi 5 nnb ®t Suca* nm ©ecfat* ju ()oten nnb ptfi*, Jtoetter
„ba« ©orncmbftc fo pnfficvet," bvitter l,aubctt Bon ben $f#en ber ©ai oon Sabij, oicrter Don ben bortigeu
ftffonjen. Scbem £f)citc get)Cit bie jit bemfctbeu gel)6venben gcbcqcid)nungcn matt, metdie oon fetjr Eunft-
fcrtiger §anb gentadjt finb.
Ucber ben SBerfaffer ift oaf bem Xitel Don alter fcanb bemerft: „.% ift GontpoQiie . 3Jctiftcr bet
bev Slbmirotitat in Hamburg nnb ein §an.bnrgcr oon ©eburt gcloefeu. fe Dot and) fcinc nad) ©bii^
bevgen nnb ©ronlanb gett)ane JRetf* befdjricben, bie p £>amburg in 4 (1675) gcbrncft. » ift and, gciiuf;,
bojj' a gcgc.mmrtigc £ispanifd)e Sftetfe, bie er bereitS junt ©vucf fertig gctnadit, t,crauSgebeu toolten, aber
burd) ben ju fviifjen Slob bavan oevtjinbert raorben." StyL fiber il,u baS Serif, b. $antb. ®d,riftft. 8b. 5,
©. 46, nad) locldjcm cr bie Rcift nad) Gfttapn 1671 afS ©d)iffsd)irnrg inadjtc.
9tr.4. B. ***• 2.
<|?ergamcnt(,anbfd)rift in 4, §ol,e 23,60 om., ©veite 15,60 cm., 128 oon alter £anb uumerirtc
©fatter, bcrcn ©eiten burd) fafradje fcnfved)tc Stnten vegutivt finb. ,3al)t »cr grffa ouf icbev ©cite 27
in tlarcr, l)iibfd,cv 2KinuSceffdirift beS 15 3at)rt,unbertS. ©a« erftc ©tatt mit bopoelteu ©otbtciftcu eltta>
rntjntt jWtfojen »elft)en buute SlrabcSfen; in bent nntcrcn, breitcren Bn)ifd,enraume ein oon jtoei (Sugcln
gcf,altcucr 8orbeertroii S , in beffen SRitte ein rotfier 9Baoocnfd,iib. Sein frtiftW unb ber Stnfona met
neueu ©ud>eS nur burd) cine gofbene Snitintc in farbigem Ouobrot bcjcid)nct ouf @. 14, 30, 65, 78, 82,
98, 113, 127; Don ocrfd)iebencu pnbett Gorrecturcu tin 2crte nnb l)ic unb ba Wotcn ant SRonbe.
2lufang: Leonardus Coluccio salu. plur. dicit. Romam veni ad VIII kal. apriles etc.
©ubfeviotion: Clarissimi wi Leonard! nretini epistolaruro liber VIII et ultimas explicit.
Nicolaus Joanis Bertini de Piscia bujus operis transcriptor fuit. Anno D. MCCCCLXXIIL
Die uo (vero) XVII Mensis septembr.
Uebcr bie ©vieff annulling jetbft beS bctannteu 8 eon or bo ©ntui nttS Sires jo, fl«fi- I 444 ' ^ »*
teres nidjt 311 bentcrfen, ba fie wicberfjoft gebrtuft ift. ©fe atteftc batirtc 2In6gabe fadt fdjon in bo«
3. 1472, bie nenefte, mit 2 SSitd)ern ucrmeljrte 9lu8gabe ift beforgt oon Laur. Melius. Florent. 1741.
2 ©be. 8; f. (SbcrtS bibliogr. Serifon 2l)f. 1. G. 89. 3fc. 983, Graesse, tresor de livr. tax, T. 1. p.187.
^ergatueutljanbfdirift in 4, &* 23,Bcm., fflreite 16,80 cm., 71 uunterirte SSfotter mit 141 ©eitcn
Sert. 9Iuf ber crftcn ©cite obcu unb tints eine ©otbteiftc in fovbigeu KcftMkn anbercu SJRufterfi ote
in Sir. 4; in ber 2lrabcSfc tints jroei ftiubcrgeftntten, uutcn ein Sngct, in ber 3»ttte ein fiorbcerfranj mit
©nnbfditcifen, uu-fdjer eiuen ©otbreif umf#e|t, in mc(d,eut ein Sappenfdiitb mit griiuem Betbc, woritt
-
eitt gotbene* fetttftf W* ein ni#f n.cl,r erfenntmrcs ©Hut ©d,one, flare 9flinu*cctfd,rift, etwa« grbfjcr
ale in SRr. 4 unb Wot nid,t Don bcrfclbcn .Spaub ftf$$A$ttj won ©1. 68 an fotgt cine jWeite §(tnb mtt
toeniger gutcr- @d,rift. Die Sextcotumuen finb MS nnb rcdjts bur* ©oppellinicn, bic $Mm, m bene*
28 ouf ber ©cite |'tcl)cu, burd) Ijorijontatc Stolen rcgulirt.
9luf ber often ©cite ftcljt in votfjev ©djrift: Leonardi aretini prefatio in libru do primo bello
pxmico ab eo composite incipit feliciter. ©am. fotgt mit fl otbener initiate in buutfarbigc.n Cuabratc:
Vereor ne qui me putent antiqua nimium consectari etc. Die historia beginnt auf ©I. 2 mit
gteirtcr golbcncr Onitintc: Origo primi belli quod etc., f<pe&i auf ©tatt 48. Muf ber SKucffeitc Don St. 27
fiub 4£eitc. uubcfdjriebcu gctaffcu unb ber fotgenbe 9IbJrf,uitt ()at Wiebcr cine gotbene initiate; btcfcv fotite
wot burd, cine Uckrfd,rift at« gtttfeB ©ud, be 5 eid,uct merben. 9Iuf ber anbercu ©cite Don ©tatt 48 fotgt
wiebcr mit gotbeucr Snitinle cin ^adjtrag iiber ben ©Blbncrfricg ber ftartt,ager, liber 3H»rtfd,c nnb ©at*
[ifd,c ttriege ber SKomer bi« |ttt ©d,tad,t bci Gtaftibiuin , meld,er auf % 71 fd,(ieijt mit ben SJBortcn :
qui mox agris mulctati regione tota preter admodum pauca loca excedere jussi sunt. (Sine
©ubfeription fcl,tt, bagegen ftcbeu in eiuigcr gntfernung unter bicfen SBorten in Gurfiofdjrift bie mir un=
Dcrfta.ibfid,eu Sotte: ter tria sunt sehem (obcr senem) et si bene conumeraset omnia sunt quinque.
SSetfaffet ift ntfo ber bci Sftr.4 genonute Seouarbo ©runi. ©cbrucft crfd,ic. ba8 ©erf u. b.%.:
Leonardi Aretini de bello Punico 11. H. Opus recens editum (p. Bernard. Magnoaldum Vindam.)
August. Vind. 1537. 8. nub cine Dcutfdjc Ucbcrfcfcunfl u. b.£.: gWei fc&Bnc and, luftigc £iftoricu ber
'Jcomcrfricg roiber bic Sarttjaginicnfcr; beutfd, burd, Sftatun Satin.... SlugSburg 1540. 4. SBit oielen
£o( 5 fd)uittcn. Graesse, tresor d. 1. r. T. 1, p. 186. gcljft bci gbcrt.
9U-.6. It. -A^-4.
'JSrrgnmrntbciubfcbrift in 4, $fi$e 23,60 cm., ©rcitc 15 cm., 16 oon alter Jpanb an beni uuteren
Stottk mil ben ©ud,fiabe» a-c, be*cid,netc Cuatcruiouc, atfo 128 ©tatter, nettle nlle Xert entl,atteu ...
SHltu*cetf#rift, bie »ettig« liar nub feft ift a(0 bie ®a}rift in ben beiben Dor^ergcDeubcn Jpanbfd,r. T te...
Sifter 14. obcr 15, 3nt,rl,unbcrt. Die erfteu 11 ©citen eutljattcu in 3taticnifd,cr ^rofa ben ubcrfd,meng=
tidicu fttftatJ ber S artlid,cn ®cfut,tc be* »or* fiir eiuc Dame. «uf ber fotgenben ©cite bilben 3 Dt<
fatten cine (Sinleitung 3 u ben. auf be... nad,ftcn ©lattc beginnenbeu ron.autifd,cn (SpoS in QttaDen. Sfor*
«hW cine 9lngabe bee Sftamcn* be* Did,tcrS obcr beS Sitel* be* @cbid,tcS. Die £anbfd,rift ift cue re.d,=
Berjierte ©tei* bie erfte ©cite ber profaifd,en iSiuleiti.ug jcigt eine fd,Bnc initiate unb ift umrnlj.nt oon
metfarbigen. 8att6»erf, in ro f ld,e.u fid, Diete ad,t gotbene runbe JfnoBfe nt« *ft$e befinbeu, ebenfo b.e
^Kiirffcite bc« 6. ©tatted »octd)c« ben poctifdjen prolog cutljatt. 9U.f bc.n ebenfo Dcrjicrtc.. 7.©latte fangt
ba* mW an nub oon ba an ift auf jcber, geroBljulid, 24 Beitcu eittlmltenben ©eitc unten ein 7,eo cm.
brciter Sfau.u |H Miniature., frci getaffcu. Die SW ** Miniature, betragt 47; bie anfeerc Jorn. .,t
ein SBierel oon 50,u.cm. §bl,e nub 8,ao cm. ©reite, luetd,e« unten nub auf beiben ©efesn Don buntcu
Slrabestcn u.ngcbeu ift. Die 9Jci..iatnreu ftctteu ©ccueu bc« ©ebid,tc? fcin nub uicbticl, bar. 9luf!crbcin
fiub ll ©cite.'. B nna mit MeSlen nnb figure., in goroen nnb ©otb eingeral,.nt unb l,abeu grof;ere obcr
llcincrc l,iibfd,c Onitiate unb nod, auf uidcu anbercu ©cite, finb gen.attc Onitiate mit e.ner SWnnboer^
^icrung 5 ur ©cite. KM WW ft bur* fciue Ucberfd,rift in 9lbfd,nittc obcr ©iid,er gett,ci(t, abcr b.e
'«oUfiaubign. ^{anMun^eruugcn nub gro^n Ouitiatcu fiub mot &«&* "on 9lbfd,uittc. obcr ©Mem. S3or
bem grofjen 9tnfaug«bud,ftabcn jcbcv ©tan^e ftcl,t nbmed,ie(nb ein rotljcS ober btauc« l,atb..,o.,b r brn..gcS $»**
— - ii . ■*- i^^ - fafc
8
<Die prflaiMe Sorrebc, 9 crid)tet an cine M*I «*#* » - bic gam* StaMM -
M an: Molto ft* gia nobelli.sima dona auenne cbe io il qualle quas, da la ~ l~»
Laciu OS tote I ,oetc,f«t: . . • priego colui cue nelle uostn^uanx a posta la mi a mU
t la mia mortecbe elgli nel uostro cuore q.ello disio accenda cbe eer puo cag.one do la mm
1. ©et poetise *ro(o 9 fau 9 t an: Alcun di giove soglono I favoro Nelor *£+*£
M etc. *.. ^ W an: Erano ad troia gli ^ ke dmtorno Nel - £* t gmsto
BUO poter. etc., fcbticfU: Tanta di gratia cbascoltata sij Et connposta beta ad me m*
& H bM|N b«, rom«ntifd,c tS*o, be, bcviil,mtcn Uiovanm Boccaccio. fl i, t. l«7J ^ kfl*
ftHMtttf 'ilostrato ift. ©e* @e 9 cnftanb ift bic bem rcid,cn *&&* ***** »- *«*»•
SJl. MM** be, Xroitu, ««b bev «*.«*, Troylo et Crisexda, f ©rac.c* ► * -
Z bcr «itcrdrc, dicbte be, BMttttfcfl DI, I, * »« ff- ** befonber, «. 130, em »n, an an,
"HI 1 OrS «*«#» MM. ««, bod, ** ^TZClf^Z^Z
Boccaccio ta*i I** ***» bfl11 W*^ •**" ** ' hlgIS 1 T„ v
Jcaccio, *i ift mm erften ** ^ «*~ 5 « M, UIM bann »•*"»"£
nnb nod, in bvci WAMMtar. abcr aUc bicfc Sin* Mt* fo fttn «* «**"*i a$ 5- & .tart
^baffcibe at, cin » an, ciucr HW •**** ***» Tflrt, W
i„ ben M ©be. bev Of****** *• •««*« ■***' nreM0 "■"** f " ® bei " ^
M I @. 207, ©rncfje, Tr&or I ©. 455. ©ie MflpM ent(,a(ten 712 EMM*
toll at fcinc S >nbidmft befd,ricben nnb dniac CM* an, berfctben m Cr, B ,nal nnb n Den,
"tcvavaofdidUc a.a.O. ft 130, tfft irrtl,nndid, ba, in ««ferem (Sober «**« fttf# flb «*
i tv nnten Uffcnbad„-d,en 0Wta«« befn.ben ^abc nnb mal.rfdKintid, jc,t H bcv^ambnr 9 er
t ,nbd,e 9 StL ,nit fteincn 1* «k 9J «nb,cv,icvnn 9 cn, abcr fc.ne S ^c 9Rm,« arm. fc
•^Itt. |h* *e rotl,cn Uebcrfdn-iften nnb Untcrfd.rift. Ucber bcr pro.a-id.en gmlednn, W
A Uone d dio. Amen. Filostrato e il nome di questo libro etc., nnb am ««h|i: Md
II i troiolo et della crudelissima criseyda. Deo gratias. W. ^"^
MWZ ftcl)t : Comincia la prima parte de Hbro cbiamato blostrato etc. nnb bu- MW
Si cb LL« n^dbrcnb fie in nnferev ^anbfebrift mil bcr brittcn abf«t «* « ta —
and, tciii » fet,lt. fi« NM be, fl an,en *M«HI ift hi bcibcu ^anb,d,r„tcn atctd,. «M |Mft
ansgnbe be, ^Uoftvato l,at n.ir 3 nr ajcraleidjnnc, nicbt jnv 23erfu 9 «"a 9 c,tanben.
9tr.7it.9. "R--^^ 1 - 4 -
******* ! « 4 - SitcIbtntt ' lffltfltt mit ^^^t"! 8 \ 2 ^ T^.,
SJoncbc, 5 am obcren Me munerirlc Matter ^orrebe be, (an 9 cbtid,cn) p,cu onmnen Ucl^
MM'. Sertin, ben Mb** 1742, nnb 3nl,att,an 9 abc bcr fo lfl cnbcn 10 Habdet, bann ber ft* nut
-=^
9
^agiuiruug do.. 5-», M« to m nut fagiuiruug m\ be* Widjcitc jebeS KHMM Don 24- 310 mtb I
,uv ptfte in-frfivicbnn^ Ofett. Ecntjdjc, pin Il)cil ji-lir M$&fft* life lefcrliri,c Sd,vif. be* L8. 3al,r*
lumbal auf vaul)Ciu fa^ee.
©e« Xitel tautct: SDd Gmilijdnu. gOtbS, ISbuorb, ©twfenfi Don •hh.rn.bvaub, cntbrdtc
grett'Rtptitic be* vcbcubcu ©fewer, nwf bet flroficn ©flb.SBcfrtidiro Snful Sifijjujjia obcr
ll<r,in, nfbft truce crftauulidicn &bcii«fct)idfa(cn , bcfdiviebcu bbui fitter, baronet Straff orb,
.ruld.cu. augefiiget Die ftuuft ucrguiigl j« tcben, oit6 bem c.glifdKu nub fvnnsofifchcn ta« irtftt
iiba-fciu Ma (Sorbato ^ a Hat in, »flKebe bet PQffim«re*®efett#tft J« ^u-bcnfecbuvfi ui ^ad.fcu.
ytuf Untoftcn bev ©cfcllfdiaft 1743.
Slugcbuubcn an biefe ©djtifl ift cine anberc cilieittjme Sfitfft ill pan8#fa)e* Spvndir, 48 pagj.urtc
Scitcu ..lit (cffvlid,cr ©(Drift auf al,nlidK.u, Attttfl llciuercn f apicv, jesfaffCBb tn tforrebe nub 8 8$UC(.
m SitCl ift: Lo Ridicule et les Tromperies des Homes, taut en general, que particuliercment
en matiere de la Religion. 1739. Set Xcrt ift etotf cormtcr gofd.ridH-u Btt bet litcl, am R«*e
fi„b boa ciucv anberc £n.tb auSgclnffcnc Seifoi erflfinjfc Tic S## fd,licfu : Enfin je demand*
tres-lm.uble.nent, de me pardonner les fautes de mon style, ot les detours de mon esprit!
Tic cvftc Sebvift ift cine politifdWociotc entire, mot in ^ahuuiug ©»ift«, abcr ®eifl nab SSHfe
fctjlcn, bic jwette ift cine Sfel SfJtOfltfltttttt p ch.cv grBfcrat ©chrifl filet bn.feibcu («cgrnftanb, .ucldic ...
','liic-arbciti.ug fci.
3n cine... uon So 1)1 fclbft gcjd)ricbcucn ^cid.uific feiner iMidKrfaiun.luug fiubc id. Ht'ftotti, ban
Jot,, tin. ft. ^()itippi iHTfaffcr Uon -)lx. 7 .tub '.) fci. ftytBtfi - «*$»* * in %« ^tc, twiftfti
1730 unb 35, frofeffot bev Bcutfdjcu ^crcbfan.feit in £nllc - - roar ciu mgea feteeS t>iinfc(«, feiner
©ejcDimKfiofifj.cit, bev Un 9 cfd)idtid)tcit .tub Uufd)idUd)tcit feinc* gfeteaga* mclfacl. mfpottctcr nub ucv=
aduetcv ©drriftftellcr, roetd.cr uad, 1750 in inTgcffc..l,cit nub Tuvftuucit geftorbcu ift. «t Ifl jclM »rf
uut nod, befauut burcf, bic Satire, thrift. Snbto. SiScotoS m.f il,n, bcu ftOofOfltn mcliricbt bnrcb
baSSuriofu.n: Cicero, ein avofjev ©nib-Scutcl, MuEfi nub eiiarhtau; p* frobc auo beffen .ibcv,cLucv
e&VXAe, bie er oov ben Duinti«« gcgen bcu 9Hvt)iu< (Oincuiue) gc()nttcu, ftav evuuefeu Don Dr. 3. S.
•IMuiippi. (ffliit 9(..l,a..gcn). ^allc, 1735. 8. -- ©er Sitet ....ferev .>oaubfd,rift criuncvt an litcl ...et,vcvcr
feiner gebvudteit Sdiviflcu. ©. iibcv il,u unb fci.tc Sclmftcu o. ®. Wcufel* SejtfOH b. o. 1740-1880
verftorb. Icutfcb. Scbvifcitcll. ©b. 10, ©. 4.15 ff. , |S. ^otcvu.unb in b. Aor.fct<ung uon 98«a« 9&*
vcyilon. S8b,6, @.74f„ R. ®eebefe« ®«wnbti| |. eskfd)id)lc b. Scutfd). Tidituug. m.% ©.570.
'Papicrliaubfdivift in 4, litelblatt .tub OOOScitcu, in. uovigcu 3al,vliunbevt Bon ucrfd)icbcucu $ftit.
bcu uad,ldffi 9 unb fcbim.aft gcfd,vicben , f. nntcu. litcl: Joa.mi. Bodipi rolhupdun, In^lapkuneres
de ab-litis rernm subli.nium arcauis. Lib. VI. Colloutientes inter se de rehg.one inducnntur
septen, in bis Cbristiani tros, Coroneus, Catbolicus, FridericflB, I uitberanns, Curtins, Reformatus,
turn SenanUS, Etlmieu,. Toralbn, l'bilosuphus uat,.n,li,, ..l.tavius, MabunuMunus, Salonum. .In-
daeus. Lege aune et iutolliges. Si... Mr. Efari 8 . H. E. J. I', A. S. A. A. Aet. 63, baruutev b.c
86&1B0 • Haec ego Joannes Bodimis Andega.vensis scripsi Andesiis anno aetatis 63.
Jean So bin, gcb. 1529 obcr 1530 i5 u SlngcrS, geft. 1596, bctannt aU «cl,rcr be« etmtCtt^tt
buvd) fetne tjaufig gebrucften unb in u.cl,rere @prad>c.. iibcrfc^cu six livres de la repnbbuue unb att
2
10
getab unb SScufofgce ber £e$en ml 3aw*«et burd, fete and, Don §>. 3o(,a.,n Aifdmrt in fens ©eutfojt
liberate* SSi.d) do la demonomanie des sorciers, fjintci-ficjj tin yj7nnnfcript bic obtgc ©d,rift Sift*
alien ©eitcn [,in oerbreitcten fid) oft Hjcuer k 3 al,(tc SMfdjriften, ober bn fcine ber brei d,rift(id,cn Siird.e.t
f.d, burd, bic SDarfteHitng itjvcr 3e|ren ubilig befriebigt fiil.lte nnb bie f,er«ortrctcnbe SDcuormgnng ber
Wfflfa be* ^atnvbbifofopben bebenflirf, crfd,icn, im.vbe bie 3)cr»ie(faltig.,ng burd, ben SDrud ucrlnltct
Se.bnife nninfdtfc bic 6#r$ gcbrutft jit fel.cn nnb bev £cfmftabtcr ^rofeffor <J?o(l,carp Sctjfer ober Met
bcfd,iiftigte fid, mit ben SBorarfieiten jut £ermie fl abe, abcr bic ftrtfBgnmg be* $(auce ftmrbe toon ber
9tegie*mg U er(,i«bert. ?lm ft.be bee borigen ^nnbtttS ftetlte ber faciljcrr $. ft), uon ©cucfcubcrg
burd, 3Jcrg(cid».ng .nri.vcrcr 3lbfd,riftcu cin n.bgtid)ft corrected (Sren.ptar (,er, tattfcfcS in bie Wegener
Uiiioerfirtite-SBiMiotye! gefonnueu iff. 9forf, bicfen, (Srcn.ptar nnb >nit «crglcid,nng nnbercr fmnbfdjriftm
gab JrofefTot 8«btt. 9?oocf, mcld,c.n id, 1856 xmfcre £,aubfdmft jiw SBennfenng ,nitgct(,citt l,atte, bic
e#tift Ijevau* : Joanms Bodini colloquium heptaplomeres de rerum sublimium arcanis abditis Rcodd
mss. bibliotheca, academ. Gissensis cum var. lectione alior. apographor. nunc primum typis
desenbendun, curav. L. Noack. Suerini Megaloburg. 1857. 8. Uebcr bie anjicrc ©cfd,id,te biefe«
Serfee unb bie £anbfd,riftcn bcffelben f. ft 0. 93ogel in famvm ©crape..,.,. 1840, 9cr 8-10-
unfeve .»anbfd,rift toirb bafcfbft crmatjut @. 137 nnb friii,er in £iufd,inge ©cfd,rcibnng cinig. Deutfdn
iubl.otljct. 58b. 2, ©. 23. fto|l fagt in cincr »oty anf bem Sitctblatte unferer £anbfd,rift, baf 5 bic.
fetbe Don ucrfdiicbcnen fretnben £Bnbeu nod,iaffig angefcrtigt fei nad, cincr il,nt ton ftjrift. %Mt. ffiafta
- Sector ber tfateinifdjen ©tf,nk in WcnbSbnrg uon 1734 6iS 1779 - gc(iet,enen £anbfrimft, Don il,n!
felbft nber nad, bicfev frnnbfcnrift ucrbeffert fci, nnb ftafen Demerit 1733 auf ber 9ciicffcitc be* ZittU
bnfi cr fiir fcine £anbfd,rift ^erbeffevungn, nnb CcSartc. entno.nn.cn l.abc a,,S cincr Mfdjvift ber stbnigin
W,r,ft,na in ber Sioniglid.cn SBibliothrf 5 n Siopcnl,agcn nnb ben 9(bfd,riftc, breicr ©eleven in Slopc..l,ageu.
(i»Jol,{, SRoftprbt nnb 9m SWapnm*). ©rei neuere ©d,viftc„ iibcr Siobin nnb Fein fflnd, fiil.rt fic&tc
an Tresor T. 1. @. 460.
sn r . 9 . r, A ^; L 4 ,
21 .
<Pnpicrrjnnbftf,rift in 4; c* fc(,(eu bie crftcn 1G ©(otter, ban., Don S0l«fl#eC« (f. nntcn) .^anb
blattlm-ife nnn.crirt n.it 17-331. 8nteinifd,c $anbf#cift, anf feftem .^ollanbifdjcm &#« fcl.r beuffifi
gjfdn-icben Won cincr ©))onifd)en .S>rib nad) (Samp an* Urt(,eit, f. nnten; 15 We 16 geUen auf ber
@citc. 3tnfaug: qui uonit miseriam meam eamq. sua misericordia uult sanare; ©ditug : Bene
vale. Monse Julio. Ao. 1545.
(Bin njcrttjuortctf nnb intcrcffnntcS Uuicum. |toitti«ca be gnjinue, — ha enzina in ber ©pa,
>tifd)cn <2pvad)e einc (Sid,c bebeutet, nanntc cr fid) and, unb wnrbc cr fogar l,aufiger geuannt Sr„oubcr,
bit Gi,cenc ober ©iid,ee..c, Uon (Sijrf, @nct,nnn, - gcb. 3 u 23nrgo8 auS cMcm @efd,ted,tc, begab
fid, gegen 1540 nad, ben ©pauifdjen ^icbprlanbcn, (elite unb ftubirte 5 n Soelueu, mo cr fcine Hc.inti.ifi nnb
©illignng ber Celjren fecr Sirdjcnreforiuatoren nid,t ucrf)e(,(te, rciftc nad) 9Bittcnbcrg, l,ic(t fid, l,ier in
frcuubfd,aft(id,em ^crfcl,r mil 8nt(,cr nnb befonber^ mit 3}Je(and,tl,on , bei lueld,cm cr wofiutc, 2 3ai,rc
auf m gegen bni< &ibc b. 3. 1542, lonr in. 9Mr l5 1543 luiebcr in 8octoen, bcfd.tofj fcine Ueberfe(jung
bee Pencil IcftaiiicntcS in bie ©ponifajc ©prad,e bructcu ju (nffen nnb fii(,rte biefcu 23cfd,lnfi in Int*
mcrpen au«. 5Dic llcbcrfctjuug ift bem taifcr ilart V. geiuib.net nub (Snjtnne (,tc(t ce fiir ridjrig bent
Staffer fdbft, weld',cr am 24. 9Joocmb. 1543 nadi ©riiffct Earn, ba« crfte eremp(ar ju iibcrreidjen. Qtiu
11
TV, 9 ; r mm "T* 4 bn " * -" ^ ** « *** '** * *M* na.,n,
uad, bu n«,o« gvagc an ft,*,*, b or bcv *cv f «ffcv be. 9km Xcftan.cnt^ fci , unb nacf, bcv *»
. ,cvuug Gm 3 m««, bag « nuv ber treuc Uebcvfcfeev fci, ba. ** „„ lllltcr bcv au.bvucf ( id,cu &»*
ft*)*, ban feme Uefcrfefenng einen, ©rioter bo. arifM 5 ut W« 8 Bagte fei, tc.,vtc ev „„
^c^cnu.gung ber ©ad,e ^ M|f jurtttf, mo or nod, eiuigen, few «uf ©vauoelia. »L mL
nm nk ... eu» g*o§<* ©efanflitl^ gcbvadn muvbe, in toof^em fid, uidc bcv Mc^cvci ****, befaubcu
0B b.cfcm ®efan 8 *ijj, i„ un^nu ft** SNitgefaugcuc m Bmttft bcvuvrl,cil t nn * innnev „cuc ©c'
rangene l,n M ufon„„cn fal,, uevbticb cv 15 2Ko„atc, ba n.au gcgcu be, im^ 5panicv, mciOcv „ lld ,
an JBMmUh unb fcwtfn 3uvfpvcd,cv l.ntte, cine [angevc ^vocebuv fiiv tfjty l,ictt. ?(n, 3lbc„b be.
» »a ,d,Co„e.t fcen, gctangtc bu*d} b.cfctbcu auf bic ®affe, eittc ,;u cine, tveucu Jvvcunbc, »,«,„ J jut
3(nd,t au. bcv fetabt beb^fiid, mav, m.b b» 0MMJ nad, 2lut»evbcu , t»0 et fid, uubcl,cai«jt cine,
JJcouat «£«, bann abev bod, e. vatl.fan, faub ©etgien p wrfoffen unb fid, micbev nad, Wttcabrrq
ju icmcn, Svcnnbe 2M«„d,rl,ou p begebcu. ©&m an. 1G. 2tbvif 1545 fd,vieb aRetaa^on an (Sau.cvaviu.
l^TV-- 1 * WUi ; b ; i ' bnm ' S'^ 8 * U,m ****** ' ri "" b « il >» Scbctcn Id, ciucn fef*
b«i bu ab,ufa„cu, mctd,c,, cv .n.m.citcn toerbe. (ft,p,n. fpatere ©d,i rf fafc btciben filer uubcviihv.- cv
av am 21 Scccnb 1552 mab^cinad, in «rtfta* 9M,vid,te„ u bcv (ft,., in a. (and, (ft.fiua.) finbe,
» . Bcfoajmcft be, ©troBet, «cue Seitvage |» «**», befoubev. be. 1,;. ^a„vi,unbcv... ©b 5
Ml ,..213 -248, bei *otcv,uunb, ******** bcv »»„„„, bie fiv nnb W n2
«iub«i« e„c, t (o„«cb.c, Ql. 28 untev ^vt )Q ,,bcv, nn> anbeven l,iftorifd,cu ft0H9 f je^t bov 9f..cn M
So m pan, |. uutcn.
Sluf Snetan^oirt 5B,,nfd, alfo m-vfafUc I5n 5 i,,a. cine ^al,fnng fciucv ©cfa,,genfd,af. nnb «MM
ung i-cvbanb m,t bevfetben abcr cine Sdjiibcvung bcv SufiSnbe in ©elgien nnb an anbeven Cvten nnb
bcv Untbaten be. ^a,,ifd,cu »t,ettfi<fjen unb geift(id,en 9 fcgin,e,,t.. ©abur^ \fi bie ®d,vift eiu mevt^ollcv
-Butvag l» M^fc gemovbeu u„b |ot a(. fold,ev bie 2(ufmevff«,„fcit auf fid, gc,o G cu. ftl,
l,at bcv an SMand,!.^,, gev,d, t cte„ ®d,vift, ben cv ,„ it „u praeceptor anvebet, and, mo. fcfbft cincu luei,.-
..n,fa„encu Site! gcgebcu, ba auf ben, 9f,ufeu be. atte„ fd,mcin. ( ebev„c,, (Siubanbc. nnfevev ^a„bfd,vif
m,e c. ,d,c,ut ***** cigeucv §anb, gefd,vicbcu f m 5 t: de statu bellgico et religione 'hispL'u
SlLfw^lT! /f b "' Sl ' a " 3efifrfKn llC ° CV ^ lmS tl1Utft ' '" "" tf "- ^ bie *u!,a>,n,c,
a_b u,,,cu |aub,d,v,ft ba. «ou lft, 3 ,ua. feibft gcfd,viebene nub an «uci,t„on iibcvveicbte Ovigiual fci
faffer , JJ ©vnnbe anfiibveu (Ja«»an f bev bci bcv SK«n B e bev in ben Svuffetcv ^iucn ^vbaubeueu
© «n,f*eu ^v,rt,t,ufc eu, „d,evc. Uvtf,eit l,atte, „e„„. Tom 1,1 p. 31 bie cige„ t t,u,ulid,c, gvofec ©d,vift
uukvcv .panb,d,v,ft one belle ecriture espagnole du XVI* siecle. gevuev f.aunnt unfe,' .*a,,bfd,vi ,
an. B,. eubcvg, mo f,c m, S3efi 6 e be. 1G1G geftovbenen bovtigen ^Jvofcffor. bev ©efd,id,te <U. Saltdel
mav, mc ,cv_aud, feinen teen in bicfdbe gefd,vicbcn l,at unb and, bic ^evau.gabe be. Je,tc. beabfid„igt
bn en ,olI, ,. uutcn. 3Iu. bicfen, Scfi^ fan, fie fpeitev in bic £aub S3a(e„ti„ (Svnft Voefdev.
mctd,cv ,n ^ttenbcvg ftubivt ..alle, bovt ^vofcffov bev S^cotogic gemefen mav unb in fcvc.be, l 749 '
Itarb. loefd,ev Ijatte fd,ou in bcv Don ib,m l,cvau.ge a cbeueu 3eitfd,vif t , U„fri„,[bigc ^rl^en'tfont
0. 1715, ©.982 gefagt, bnj^ cv in §aubfd,vift be. <ft, 3 in«. h isto ria propria, incarceratiouis et libe-
rates bcf, t e, ,,„b in be,,, Catalogus bibliotbecae V E. Loescheri, »eld,e ueriauft muvbe, ftcl.t
12_
T. III., p. 707 uutcv -Kr. 1-2739: Franc. Enzinatis (s. Dryandri) Narratio historic* d« captivitate
sua Bruxellensi ad Phil. Melanehlhonem 1545 missa. (Liber satis distiacto scriptus pertinebat
quondam ad Jo. Wanckeliuin, qui eundem manu ubique notavit). All initio plagulae quaedam de-
ticiuat. (£8 ift fdiou obi-n gefngt, bfig Snra£et« Senate in uujcvcv .s>nubfd)rift ftclje , fcntct ftob Don
fritter §anb iibcvnll am SRftttbe 3nl)nlt«augnbcn bcifu'fcbviebcn uub bou fcibtgen Ocfect im Sfefattge jeigt
jn and) unfete ©nnbfrijtift, f. obcu. 31uf bet \'ot-fchcri"rf)cu Auction mivb ftofjt, bev gictyafo littcnwifdKv
2eltculicitcii, bie $anbf$*fft gefauft l>abcn- — Tic »aubfdivtft man von ben fviibeven ©cft%ern auSge*
lirtien fcin, e« moflcn im« bcvfclben ttll Adeline getoflttfdjte Dlottjeti gegcbefl fcitt, wic id) fie nud) Rcgcbcn
bftfii, toWCtttfl fid) 3liifiil)vnugi'ii in fivdieu--I)iftovifdieu <2d)viftcu cvltiivon, ate gcbvmft limv bev Icvt uic
cvfdiicncn. S3ie i'lugnbc, ba$ cv uiu 1515 jw , 3(iitwcvpcii |etttti8gegetei fci, roeldic fid) mid) 6ei (sh-aefje,
Tresorl, @. 440 miter F. Duohssae finbet, ift cine ivvtl)i"un(id)c nnb teulit nllcin nnf Sfllci v di a n b §
Diotiommire historique, fcin $ib(ionvnpl) l)nt je eiu foldieS SMid) acfciicu, f. nucl) iSciiupnnl, 1. Preface
p. X, nnb cbcuforocuirj t'enui ninu cine ^incite ^onbfdvrift nebcu bev unfetigen. SSBot Cite gicbt eS cine
gleid^citific l m-nir,ofifd)e llcbcvfi^nng, meidic cvfcbicncn ift uutcv bcin 2itc(: Histoire de PEstat du Pays-Bas
et de la religion d'Espagae par Fraacoys du Cfcesae. A Baiaeie Marie par Francoys Petria. L55§,
fi. 8; ©ic trcuc UcbevfetJ.imn ergfin^ bie Viicfe iui Stnfange unfereS "ntcinifdicu Dtigtnfifc : fit ift nmuf;
uidit olinc ^iitliuu bet mcltlidicu uub geipdjen ffilfnd)t()nbcv bcr bmnntifum .^cit fo feltcu gewovben, bnf;
wenige grofn've ©ibtiotljclen, uutcv biefcu bie £ninluivnct <£tnbt^ib(ioibci, eiu (Srcmpinv bevfelbcu bcfiljen.
Ucbvigcm? ift fie uidit in Geneve, $eu& gebtuiSt, tt)ie bie ©iMionrapfim, oudi 0raeft, auucimicu, fofl«
bmi und) 6<impnn* Uulevfuduiuiicu, T. 1. l. 2. XI ff., ir.oi)vfd)cin(id) in bev Bon ben fttanjofen Saiate-
Marie-aux-Mines gcunuuteu etnbt, mcldic fe§t roicbet SRatfittf) im ®tf ftfi lirifu. ocljt licgt audi bev gatei.
nifdje Icrt gcbvnrft Dor. 3luf il-uufdi \\\^ uutcv ^uvgfdmft 60 -.Hvfl. IniftovS Dr. ©cffitcu in .vmmbuva.
tjatte id) bent jcl.U nucb wvftovbeuen cifvineu Aovfcbev in 2V(a.ijd)cv 9&M&, E|. «. (in mucin in ^viiffcl. bie
vnubfclivift jut eckBtymg neluDeu, mcUiicv ben Sat, lejl nttt bev guanj, UebcvfciMinn, (bie uotiee sur 1.-,
vie el les oruvres d« l'r. de Eaziuas ift uidit evfd)ieueu) uub ciuev nvofeen 2ln,jni)l i»ieces justitk-atives
lievnucnenebcu bnt u.b. I.: Memoires do Francisco de Enzinas, texte latin inedit. la iradu.-tiun fraa-
(; .aise -In XN'l" siede enre;gatd. 1543 — I "> 15. l'ulilies aver nolieo et. annotations par Ch.Al.Campan.
llnixrlles 18G2-G.-5. 8. Tom. I. P. 1. -'. 'lorn. H. P. -'■ Unacfftfjt uiu biefclbe ; Seii cvliiett bn« ttiiitinc
SUHtgltebbet ®nattfc^en ©efeflfdjoft pet gtiangctifirnng ©|janien«, bev vevftovbeue iUenjniniu CJBifftti &u
Vti&afn in sOebfotbfiiivr, buvcb meine SSetmittetung eiue ?ibfd)rift bev .^nnbfrljtift. — ®on @njba« Ucbcr--
fcljuuii bos' Oiciieu Icuauiculc-o lefitjcn ttrit eiu liycuiptnv in bem Donum Koblinnum 9iv. 246 : El Xih-vh
l.stamento del nuestro Redeuiptor y Saluador Jesu Cluislo, traduziclo do Griego en lengua
I'asl.ellana, por Francisco de Enzinas. dedica.io a la Cesarea Magestad. 8.1. 1543. U. 8. ^iirl,
7 uidil uumcvivtc SlnttCt bev •iiMbniuuo., 348 uinnevivte uub 4 uid)t uumevivic ^liitlcv.
3u bem Slltonnifrfien nelelivien Menairius nnf b. 3. 1771, @. Ti finbet fid) bie 9*0% bftg „uu)c
vcv .'onubfebvift fohu'iibc -.Uadividit Ootg?fC^ ift: „Hi8tOlioa narratio de Francisco Enzhiate Burgensi,
EBspaao, qui ob puldicatum lingua Gastellana et D. Carolo V Caesari exhibitum Novum Testa-
inentum Bruxollis auno 1543 ©apteB, post 15 meusiimi captmtateai libortati miral.iliter fuit re-
^iilutus; ali ipso ad l'liil. Melauclitlionem missa, complectens niartyrum niaxime Ilispanorum et
Belgaruui ali«[iiot lustorias memora.biles et leGtU digaisrimas, ex numuscripto codice euui indice
accurate nnnr edita a Joanne AVankelio." Sic Slngnbe ifi vicbtip uub Amulet lianc nlfo fdiou ciucu
fdjtncvfnuiaiieu iilel fiiv ben Tvuct feviio, ncmnd)t. .nb ivmnlmc biefefi l)icr, meif dfotcvmunb in fciuem
13
obcu nngofu()Vtcn 9uid)e ttitfl biefev v .'coti-, imlpimtid) cutncouiucn Ijnt, bnjj UttfW* SSlMiottjrf nurfi nod) ehte
£>nubfdjvift beg Snjinng befitjc, lv>o(d)c Historiam aliquot martyrum BfispaiiOP. etc. cnrbnlre, nub bicjor
^vvtl)iim in ben Sfetilel Drnnnbev in ber (Sncnllocoobic oou (Svfdj nub ©ruber iibcrgognugen ift nub
fdiou 9ictd)frnncn Von ®tUty>Un uad) birjcr ^iniibfdjrift bci utir Dcranlajjt lint. £>ie ©efdiiditcn bicjor
3)iiml)vcr fiiib ebon bie ©cjd)id)teu bcv in SJrflffet nub nubeveu ©dgifdjen ©tnbtcn lv>egcu ttjrcS ©taiibeng
lU'iobti'tou ,$riU nub KcibriiSgciiof|"cii be-S iSiijinng, iv>cld)e ev in feine Edjvift ciugcjloditcu Ijnt. — 3d) fjabc
bio 'liotr, gepinbcu, bnf? (SI). St. ©a tig in joiner JBotlftiiubigcn Jpiftotie bcv 91nggpiirg. (Sonfcffioii 2l)l. i,
@. 26 irvtljiiiul id) jngc, bof; 8. 9cnbe obcv 9cnbng in feincn Snftovieu bcr s lUavti)vcv, ©tvnjjbuvg 1571,
Shi. 2, 931.656, bio .fiiftovic beg EbjjkoS Imbe bviufcu tnficn; lung nub wic SBieteS nbcr 9iabc in fcinnu,
line eS fdiciiit, feltciieu 3Bert« iiiiitl)oilt, tnnn id) uid)t nitgebeu, bn bio Jpntiibnvgcr Stnbtbibfiotlief unb
im free 5!Mbfiotl)cf uuv ben cvftcu Stjeit bc8 S&crfcS befifceu; t>ci (5b cr t unb ©vncf;c jiubo id) bnffctbc nidjt.
©a nud) bio 93riii"fo(cr 9tuggnbc (iniuunng fclton ift, roivb eg oiclleidit uuindicni Sfcfw uidit uuticb
join, menu id) ©njinttS @djifbcning foiucv Sliibicii} boi bein S'nijev itnrl V l)icv mit oiuigou Siiiv.umgcu
folgcu tnfje. Absolute opera (bcv Sbnt<J bcv llcbcv|'c(utug) non passus sum distrain exemplaria,
donee ego Imperatori, cui erat inscriptum (et rpiotidie Bruxellae exspectabatur) primum obtulis-
sem. Perveni itnque lSruxellam eodem die (bcu 2-1. 9'£ol)cmb. 1543) atque eadem peue hora, qua
liii|H'niior urlicin ingressus est. — Ibi turn locmu habere theologorum usitatam regulam putnvi.
qui ut Sanctis mediatorilras apud Dcuin sic etiarn aulicis magnatibus apud Principem quasi pa-
tronis opus esse nrbitrautur. Cum uno dumtaxat felicis memoriae Episcopo Jaeneusi (Hon Orion)
arctior mild tune nccessitudo iotercessii — Is me amanter complectebatur et uostrae Novi testa-
ment! interpretation] uniee lave bat, suain quoque operam in hoc ncgotio benigue obtulit rec.e-
pitque se apud lmpcntomn accuratissime laboraturum , ut opus nostrum grato atque benigno
animo susciporotur. Ad haec in sequentem diem Imperatorem ut simul conveiiiremus statuit.
Erat turn fork' dies Dominica . quo tempore incredibilis apparatus musieoniin instrumcutorum
el puororurii symplioniacorum ad celebramlani coram Imperatore missam parabatur. Peracta
inissa episcopiis me ad se accersituni in id conclave Impcratoris una seouni introduxit, ubi mensa
erat strata, in qua Caesar dieebatur praasurus. Paulo post accedit Imperator magna prhioipuin
t-atcrva siijialus et singulari quadam majestate procedena solus assedit mensae, cujus iu con-
spectu adstitimus, duin pranderet. Erat tota aula referta principibus viris. quorum pa rs ministra-
liat mensae, pars vinuin infundebat, pars fercula de mensa tolleliat, pars rursus alia qnaedam
nova adfcndiat. omiu's jiaritrr in vultum Impoi'atoris prandentis intentos oculos tenebant. Ego
interim ejus gravilaU'in, !iiw;i ln.nit ;i oris, gostuum suavitatom et totam corporis et vultus heroi-
cam qiiandam dignitatem et quasi natnralem incliuationem valde serio contemplabar. — Tan-
dem absolute prandio non sine nadtiS et magnis ceremoniis Imperator surrexit et tenui inuixus
SCipiQni strlit. qua. parte nobis ad ipsum taeilis patebat aditus, opiasi exspectaus, si quis eum
de re aligns velit convenii-e. Aggrcditur primus quidam imperator exercitus, Hispauus homo
magnae am toritatis, et quia exempla suae virtutis praeclara ediderat resque magnas et pericu-
losas in proelio gesserat, erat (Jaesari valde grates. Is tradit Caesari litteras et manu ejus
deosculata eito S«an3 oia.tiom in alisolvit. Accessit secundus nieus cpiscopus, qui me ad Impe-
ratorem quasi manu ducebat. Is quoque gravi et brevi oratione usus nostrum laborem impeuse
commendavit simulque oravit Inqieratuicm. ut dignitatem opcris sibi dicati velit agnoscere et
aiuplissimo lionoru digiium judicare. Tunc Imj>erator ad me conversus rogavit, quidnam esset
14
libri, quern afterrem? Est, inquam, Caesarea majestas, pars quaedam Sacrae scripturae, quam
Novum tostamcntum appcllanms, in linguam Hispanicam a nobis Integra fide conversum, quo
potissimum historia evangelica et apostolorum epistolae contiuentur; quorum laborum tuain
majestatem tanquam defensorem religionis ac purae doctrinae et judicem et benignum aesti-
matorem facere statuimus multuuique oramus, ut majestatis tuae suffragio comprobatum opus
populo Cbristiano auetoritate tua Caesarea commeudetur. Turn Caesar, Tune auctor es istius
libri? Spiritus sauctus, inquam, Caesarea majestas, auctor est, eujus afflatu sancti Dei homines
inspirati haec oracula divina salutis ac redemptions nostrae toti generi bumano lingua Graeca
prodiderunt. Ego autem tenuis dumtaxat sum minister ac debile organum, qui suis i'ontibus
deductum librum in bnguam Hispanicam converti. At ille, In linguam Castellanam? In nostrum,
inquam, Castellanam, Caesarea majestas, cujus operis te modo patronum ac defensorem pro tua
dementia postulamus. Fiet, inquit ille, quod petis, modo nihil sit in libro suspectum. Nihil,
inquam, Caesarea majestas, in toto opere suspectum est, nisi vox Dei de coelo sonantis, redemp-
tio unigeniti filii Jesu Christi, liberatoris nostri e sinu aeterni patris prodeuntis, debeat Christia-
nis hominibus esse suspecta. Concedetur, inquit, quod vis, si tabs extiterit liber, qualis abs te
et ab episcopo praedicatur, atque ita accepto bbro ingressus est proximum conclave.
Z 1.
$n|)ierf)aubfcf)vift in 4. litclbiatt, 2 ©(titter Sotvebe, :-i05 pagiittvtc ©citen tcfcrlidjcr ©ciitfcficr
©dirift.
5Eitet: 3>a« SWcicf) ©otteS, roic c« fief) 1. in ©ott, 2. in 2lbam, 3. in 6l)vifto, 4. in ben ©laubigcu,
5. in ben ©ecfigen befinbet, in eiucv auSfiil)vlid)cu 23etrad)tuug facfcftvicbcu bon 9t t b r c cf) t 3acob 3ctt,
Rectore bev ©cfjulcn ju ©tabtljogcu. 1749. Son einer onbeven ijctnb ift JU bent 2lnit«titel tjinjugcfugt:
unb (Stjvcn ■- SDiitgticbc bev Jionigi. 'Jcutfdjcn ©efcflfdjaft 311 ©fittingen, bonn bic 3al)ve«5a()( burcfjftridjcu
unb bnfiir 1752 gefc^t. Sic SJorrebc ift bativt : ©egeben Stnbtfjngcn ben 19. 91>rit 1749, roc(d)c8 £)a*
tum Wicbcv buvd)ftvid)cn nub buret) : 4. Qutti 1752 erfefct ift.
(Sine aScetifd)C ©djrifr, nidjt gebrucft. 21. 3. 3 ell lu(U ' lincl ) 3. ®. 9)ccnfel(S Serif, ber uoni
3.1750 bis 1800 ocrftorb. teutfdjen ©diviftfteltcv 33b. 15, @383, jit Hamburg 1700 gcbovcu, war evft
9lbootat, ftubivtc brum Stjcotogic, rourbc SDibtiothefav In SHikfebuvg unb bavauf Sector In ©tnbtfjagen,
wo cr am 6. SDccirj 1754 ftorb. 2(nbcrc ©djriften bci SDcenfct, wetdjev ben 9'inntcn $c( ftbvcibt.
Sir. 12. R. Aa ? 5 ' 3.
^npicrtjrtnbfdyrift in 4, Sitclbtntt nnb 122 paginate ©citcu einer tefcvlidjen 8ctteinif(§en ©cfjrift
mnb,rfd)eintid) bc8 18. 3aI)Vl)unbert8.
£itel: Spaccio de la bestia trionfante, proposto da Giove, effottuato dal conseglio, reve-
lato da Mcrcurio, recitato da Sophia, udito da Saldino, registrato dal Nolano. Diviso in tre
dialoghi, subdivise in tre parti. Consecrate al molto illustre ed excellente Cavaliero Sig r . e Phi-
lippo Sidneo. Stampato in Parigi MDCLXXXIII. 23on bicfer 3nl)t ift uon einer onbeven ipnub
erft bad C, bnnn bic gcinjc JJatjt buvdjftridjcn unb bafiiv 1594 gefefct, wetdje OaljreSjaljl gtcid)fall8
fnffd, ift.
"=i — »-
15
3nt)a(t ift bic bcfouutc ©djrift bcS am 17. gcbruar 1600 alii ftcferr nub Don bom OrbcuSgcfubbc
mtriinnigcr in Worn Derbrnuutcn ©iorbauo ©runo au« K»I« f mclmc aebradt crfdjieucn ift m
$ari« 1584. ft 8. 9?acft cincr ftotij auf cinem ©lattc nm gnbe unfcrer ^anbfdjvift ift bicfclbc cine
TOfcfirift eiuev ?lbfd)rift bcr $asif« 2lu«gabe, vuetcfjc alferbinge fel,r fettcu nub ttjeuer tear unb nod, ift,
f. Oral ft, Tresorl, ©.555, nub fo £;ot bic §anbfd)rift al« ©teaoerrrctcrin bcr ciu$igeu Huegabe
iiumev eiucu SBertfj.
%r.l3u.l4.R. A 9 b ''' 6.
21.
^npicvbnubfcfirift in 4, mit bem Sitcl 200 paginirtc ©citcn, bentfidjc Sotcinifdie unb Deutfdie ©djrift
ou« bem (Snbe bcS 17. obcr 9tufange be« 18. 3al)rbmibcrts.
Sitct : Concordia rationis et fidei sive harmonia philosophiae moralis et religionis christi-
anae. Amstelodami anno 1672. Dicfc ©d)rift get,t bie ©. 170, bann fotgt bie 5 u berfefben gel,brcnbe
©djrift: Uebcrfctjung aue bem gtt»gflffi$a , Don bem eirigeu Sobe unb Don ber (Sroigt'cit bcr ©teaffen
bcr ©ofen.
®>er Drucfort Sfoifterbam ift ein fiugivtcv, bcr IrirHidje ©crtiu obcr Dietmet)r ©ubeu nub SJerfaffer
bcibcr ©dmftcn, mefefic jn il,rcr gdt bic tt)co(ogifdic Sett beftig oufrcgtcu, ift ftriebrid) 23in,cfm
(uid)t 3o()ann m'icbrid), hue in 35djer« ©efe()rten=2orifon ftef)t) Don ©toff obcr Don ©tofd), — trie
fid) jefct bic Bdmifie loot tmmcr fdjrcibt - Sbnigt. ^reufeifdjer Sofratf) unb ©ebcimcr ©taat'sfecrctar,
gob. tn ©crlin bcu 25. Dec. 1646, geft. ben 20. Stuguft 1707. Da man ftarfc ©ocininnifdjc 3rrt(|iimer
in bcr ©dirift fanb, ttuirbc cine befouberc Uuterfud)ung«=Sommiffion crnannt, beren SWflgnA* CS^ediiet
dou ©panf)oim mar nub p roddicr ©nm. ^ufenborf unb fp, 3acob ©pener gctjortcu, nub ba$ ©nfl
fefbtf jittt folrfiev ©trcngc uuterbriicft, bafc ttnr fc(,r tuenige Grnupfore Bitter baS^uMifum gefommen fiub,
mefene bcSljatb ate grofic 9iaritat gotten. 9M) Dcrgebridjer boppctter 93crt()cibiguug oerftaub Don ©tofdl
fid) am 17. STOarj 1794 p eiuem fdmftlidicu SBiberruf. ©iclje 3. ®. SB. DnufetS t,iftor. , frit.
^nd,rid)teu Don oerft. ©etcfjrten, ©b. m, 2. ©. 851 ff. 2lu« ber ©eltenr,cit bcS ©uebee felbft erttart fid)
bic (Sriftcni unfcrer Slbfdirift c6cn mie bic bcr «bfd)rift beS ®iorb. ©runo.
SRr.15. R. Ab 3i 3 - k 3.
^apicrl,oubfd,rift in ft. 8; 4 [cere ©tatter, 1 ©fott, auf beffen SRucffcitc eine Dcbicntion, 5 ©fatter
mit eiuem (Mriccrifmeu ©cbidjtc in Diftidnm unb beffen 8atcinifd)cr Ucbcrfc(mug, 1 IccrcS ffllatt, 1 ©tntt,
auf beffen 'Jfiidfcite ba« $oro6fop beB Christophorus Carolovicius, nascitur anno 1507 die 14 decem-
bris ho. o. 26, 1 mtatt, auf beffen 9fudfeitc bie Sfiorte Imperatorum quorundam genethliaca, bann
130 numerirte ©eiteu mit ben #oroSfopou fiirftlidier ^3crfonen, ©. 131 US 162 Umriffe ju weitcrcu
tyutoapm, bann Don ©. 164 £oro§fopc Don ®ctcf,rtcn, Dorau 3 Don SOJart. 8utf,er nad) ben Dcrfdiicbc^
nen 9tngabcn fciucr ©eburteftunbe, nub Don ©tfibteu; cine Sttujatjt unpagiuirtcr ©tatter mit Umriffeu,
am (Sttbe 1 ©fatt mit cincr Dcbication.
Site 93crfnffer be« ©ricdiii'dtcn @cbid)teS unb bcr \iatcinifd)cn Ucberfefeung fomie bcr ©oroStope ncuut
fid) ittrter ber Uebcrfcfeung M. Michael Neander ox Valle JoacWmica (3oad)imStt)a() , gcb. 1529, geft.
1581, rocrdjer nad) ber pott)t,iftorifd)cn fficifc jcucr 3eit ju Oena fcit 1551 ^rofeffor bcr SKattjcmatt'f nub
bcr Wricd)ifd)cn ©prad,e, bann fcit 1560 ^rofeffor bcr 3JJebicin mar. Das ©ricd;ifd,e @ebid)t bcftcl,t
16
?«C£rK^sr •* -•— — *~ ■
&&«»/ «»i .:/,„,„ ,.. rz , ,,,„,,,;,, w ^^
* .r 5: ::::,*::; r;tr^r** T r- 2 s •** k
)■ peuos. sotc fet)i rvcic translatio in 26 ©tftic&etl fdjliefit •
bic ego jam dudum collegi schemata regwn
Magnorumque virum multa genetbJiaea.
Cliristopliorc, ista tibi, cejeberrime, schemata Inulo
Optoque te facili sumere nostra mum.
Jam mea vontosis laxatur , yi „l,a procellis;
Naviculae mersae, te precor, adler openi.
* « * «» £» £S^» ;r^r^
Uljut: Fata viam mvomerit aderitciue vocitns Arw.llr. a -i , ,, om ue '
** WMn «fe *,, **, anb ^ e[nffitcv £%£* mi mm "* -«**
Ocv. in. R, Aa - 3 -
"Fnptcrljoiibfdjrift in f[. 8. one* ben. 16. SntjrljiiHbcvt.
» iff bicfc bic jtoeitc A^nbfcfmft, lDC (rf,c n u$ hem hMmh SBeffec ««tl 'OM,,,*,,,, . •
«*::;;;:: re rsr 1 * 8 to iu "- ^ 8tto *— •*
Au MDXX.
Sum Joanis Hessi Nurinbergii Theologi
Canonici Vuratislaviensis S Crueis
«* ri ** M MW ** fr* MM* „ lit ,;,.„„, fflfc miv Wfi ,„, M „ ,,„„. „,„.„,, . , .
Donu Philippi Melachthoms
TTesso Suo datu.,
Me nod, fo«„cnbc„ bvci «fe ^ m in ftdll , ^ fw ,,,, ^ ^^
*mcn be, ^cn^ov^te., „„„ M „,* oon AG,*** *«* , vi „ ^
^<-
^
17
j. ®. justitiu, lex, fides, caritas, voluntas 11. f. w., rocldjc in bnu fotgcnben Jpaupttt)citc bearbcitcl
finb, nub fdjciucu won 9JMoud)ti)on# fyaaxb ju fete.
Sicfcr ovftc £anpttl)ci( ift fin Satcinifdjer Stuffofe iibcr meld)cu cine nnbcrc $cmb gcfd)ricbcn (jat:
Theologies institutio philip Melacbtbois iu Eplam Pauli ad Ro ;
bcrfclbc iiimmt ISSBt&fta fin nub ift uid)t uoit 9JMnudjtl)0itfS §anb gcfdjric&cn. ©cr 9(nfang tautct: Inter.
Locos Theologicos. De Deo. Uno. Triuo. Creatore. Homine. Peccato. Lege. Verbi incarnatione.
Gratia. Sacramentis. Ecclesia. Clavib. Hominum potestate, et conditionib. , vel precipui sunt,
et qui nostra maxime reforuut. Peccatum. Lex. Uracia. at rcliqui niagis curiosas cpiam
utiles disputationes contineant. , btv ©cbhifj : Tercius locus ruoru totus est, ubi regulam bauc
observa, Omnium indifferontium operum, Rugtdam Cbaritatem esse. Sfoftpeft fid) auf o'/j 33uit=
tern Pauli ad Romauos epistolae summa, bcrcu ©cfjlujj : (continet) Caput XI adbortationem.
Reliqua moralia sunt.
©icfc institutio theologica fjnt mot Stfif%, ft6er fciuc (•nutb.cituug in ttapitcl abet '^aragraptje ;
cine mtbcrc £anb tjnt ;'hil)attoaugttbcn an ben Waub gcfdiricbcu. So« uiijcvcv fi>aiibfd)rift Sutcrcffc gibt,
ift bcr Umftanb, bajj tote iu bcrfctbtu ben fvftcu (Suttourf bcr beriUiiuteftcii (2divift 2Mancf)fijon* , ber
Loci communes, Dor unS fjabeti, toetdjen cr fiiv fciuc erfte iiortcfung fiber ben WStucrbricf iut ©oiunicr
1519 autfarbeitctc nub junftdjft iu ber fogcuauutcu Lucubratiuncula ucruolTftaubigte. St o 1)1, tocldjcv
fciue £nubfd)rift iu bent (Scfniumcttcu SBriefiucdifct. 1751. ©. 513 — 524 befdjricbcu l)at, bat bie Insti-
tutio tbeol. abbrucfeu laffeu iu : ©efnmntcttcr Sricfrocrfjfct, iibcr bie iu ben gclelirteu ©efcljicbtcu anuod)
ftrittigc curibfe $ragc: ob oor ber StuSgabc bcr Locor. tbeolog. PL. Melancbtonis ooui % L521 cine
anberc Don iljm irictteidjt untcrbriicftc, uorljcrgcgougcu fct)V 9iebft bem original 9tbbruc£ berjeuigen ©cfjrift,
liielcfic cben biefelbe uon 3JMaiid)ton untcrbriicftc Lueubratiuuculu 311 fetjn (puitljmajjrt Itjivb, bcrcu cr
fclbft iu ber SJorrcbc 311 fctner 9lu3gabe Don 1521 gcbeitfct. Hamburg, 1752. 8. Sio()( Ijot bie Institutio
in 9(bfd)uittc gctl)cilt uub irrt bariu, baf3 cr biefctbe fiir ibeutifd) mit bcr Lucubratiuncula ljiitt, uou
meldjcr iu ucucrcr Sett ciu IjanbfdjrifttidiesS Greuiplar in ©otlja aufgcfuubcu ift. StuS $of)t$ SSudje nnljm
&. %[). ©trobet bie Institutio Ijiunbcr in fciuc 9?cucn 33citragc guv \Htteraturgcfc()id)tc, uorjiigtid) beS
16. 3nljrl)imbert$. 93b. 5, St. 2, <S. 317—344 uub auS ©trobct micber SBinbfcil in ba« Corpus Re-
ibnnator. Vol. XXI, p. 49-59. SBgt. je&t ©. C. $litt iu bcr (Siulcituug jtt fcincr SbiSgnbc bcr Loci
communes $1). 3Kclaud)tl)ou3. grtaugcu. 1SG4. ©. 81 ff., toefdjev uufcrc £anbfcf)rift bttrd) £rn. ^aftor
Dr, ©crtljeau iu ©amburg feuueu getcrut ()at, bem id) biefctbe mitgctljcitt (jatte.
ige fotgt uiiii bcr ,$weite £auptt[)eit bcr §anbfcbrift, fidj itumittetbar an bie oben aitgefubrte summa
anfdjticjjcnb, cine oollftanbige 2tbfd)rift bcS £crtc8 bc8 9fonterbriefc8 auf 46 7a ©citcn. 9luf bem evftcn
SSiattt ftcljt mit 9fotl) iu Uuciatcn in 5 ^citen : Non vicisset Cbristus muudum si membra vinci
pateretur. ©aim entfrfjicben uon aJcc(aud)tb,oii8 §aub :
Oil Si xt dat/iuliug riiv yftunbv yQaxjiut enuMaJQ,
"Ev&iog tog nau).og zMifiya(ju£t koyy.
Pliilippus Melanchtbon, Joani Hesso Tbeologo
revertenti ex Italia. Amicus Amico DD
Leucorii
An XL! Mes XbFi
I'M. (/(KtiiQi %(jiait Tixva n'/g ixtdrjaittg
Jimvfi X(J' aTl (sic) aotv liiyiov Iffug ituldft.
18
Suf fees SWfelte be* ©fottefi ftfafctt i" Vlncinini in 9 .Seileu : I7«^o U m8 ***&» >) ^k
AHJ fc~*t & W bcr Z« in fleincr unfd,buet Shrift .tad, bcr etften ***** »"HJ*|
^ ««b *et*abtb,eiluna, meifteu* 17 3 rifai auf bet Scitc; ftcit.c ^cv^tcbcutjcttcu ***. fin*
unb TOfd,tift l,abcu teinc fritifdjc Sebeutuna, Sim ©nbe bet 9ibfd,t ift :
Wittembergae in Saxonibus
anno instauratae salutis
MDXIX
Mens. Nouenibri.
Deo gratia.
Smifd,cu ben Bcilcu be« 2ortc« unb am SRftttbe ftel,cn Oiete Heine Scmcrtungcu jut Satcinifdieu 8t«
Ktan be* Sejte« unb gtammatifdjen KaSfe Mm mctd,en fid, bic meifteu burd, bic jicttid,eu 9*#W*
unb MM «* fdjatfeu ^.alohufdjcu ®d,tift 5 iige at* Bon aJcetand,tl,ou* $anb (,ctrul,reub p evfcnncn gcbeu.
wuLm* m h" «■■«« 152 ° 5 u,n * weto 93Mc *" 58ortcfu " 9 iiber ben 9tbmcvbvicf « 7
L e I* Lafl alleiu oovl,aubenc etfte unb 3 mcite fertttfti togabc be* fen. S«tt«t« mat
butd, * frftofftutf f* mtopm unb bie Suite* t,atten ».( nnr bit- fctttfT* Ueberfcjuny b«
■Mftni i" ftW» ®° " mt icf > f * ,,,ir ' """ M Wdnl,d > tl >°" **» *"•' ba6 fur b ' cfC * IT-
g ta*mu* UtefM ta mm *«* in Sittenbetg flcbrudt Hk, T- -ten ttic irl . *» te
fnncr tSrttatuug be* S8tiefe« an ben Situ* gctl,«n I,atte, f. Vtitt a. a. O. @. 74. 3m 9. .1521 B4
IMMNM cine <£in;c(au*gabe be* %*#** be* Kouuroriefrt in SHtbnbetg btnefen, S U Mfft* uu,erc
SonbfMft Sow** nub 23ot(aufctin ift, f. iptttt ©. 76 ff.
' ©ebon auf bet Witffeite be* leftten Mattel be* tyuuMften Scttc* fte(,eu fur,e ROp De mm
ox libra (Serbian*) do resurreetione camis nub e* folaen nod, auf Mflflftt. »**"***»
ftttta L fanun«(id,en ©d,riftcn Scttuttian*, bauu nad, 7 lecven Slattern ein le^te* 8fatt nut ft*
tfj, ©iefe OMe (tab oicUcidjt uid,t die oon 2JWand,tf,on* £anb pffrt**'. meqtcu* f.ub bic
©Lkflfle bidet unb fbunpfer, aber an n,aud,en Men fltaubt man bod, ttiebev feine &A» <**»•
ijebunben au biefe* ,^ubfd,rifttid,e ift bie fd,on obeu emal,ute Uebevfe^nn, be* *on,erbnee* :
,,,istola Pauli ad lu-mauo. D. Erasmo interprete. rerum tbeologicarum, et »'« et -net ho-
,!„„> continens. Vnittembergae. «m ©d,(uffe bet SBottAe : Vuittembergae Anno MDXX W
^ortebuer 0«t ffl{e(andul,ou ben Kit.enbetflet Snd,btuctet auftteten mit eiuent Pio lectori MLotberus,
b J M J Sotfte* obet .otter, nid,t, »te ** «**. «— ^' « *»" 27 ' «** WJ~
33V cf ^eiandnbou*: Andreae Camiciano suo Phffip. Mel. S., in «fi(« cr bem ©enannteu b«, M
^L mib-net, mit ,etd,et et pbMM -ffnete; bet 9 lbbtuct ^"^«£^;
Nb»: Adhortatio ad Paulinae doctrinae stndinm, unb ftff# «»f b "' «^ ******* *'
Zd ',) tofrm. mo S . 5DaS Siteibtatt l,«t eiue bteite RtftoeqbtmB "' W»«*S » b "- bei » obcvC11
M (HI .efdn-iebeu: Ennde.n servat ordinem in bac quam ad Galatas, nntet bem uuteren :
Ut Cl.ri.to nilnl cum Bebal, ita nibil impux-is et propbanis mentibus cu,n Paulo, am Offa* bet
Itteta,, Legito banc epistalam saepius, ut babeas normam et amussim totms Cbmtnmae
doctrinae.; bie BUM bet llebetfe^ung finb »ot( oon 3utettiueat. nub a)tar B iu«lf*otieu , mclrtc m
«toium J(,eii Mi 3JMaudni,ou* §anb (odftta m8 8 en. Sen Cflfaf « ®W bltbc " 4 ««« "*
tircetpteu au* fitd,tid,en @d,tiftfteltctu, bem ^nftov be* Retina*, ifleba, ©.ou^ftu* u. 81.
A
19
SDet 23ud,binbcr hat beffi ffluclie ciu ^evgnmeitt^ovfc^, nnb ©d,luf;blatt gcgebeu obcv and, gjleland).
thon hat bemfetften bic 5|J« 8 Mttentp<Se gcgebeu, bcunit fie ciucu fcftcu $ta| crhieUeu unb bent 53nd,c ciiteit
Sdunutf berlieheu. <S0 fiub btcfc ©tiicfc nemtid, 9tcfte ciuev mot in batf 13. 3al,r(,unbcvt gchbrenben §anfc-
fdjvift bev Tvngocbieu bcS 8. *ttltae»« ©encca unb jtoaK aitS bem Hercules farens, ftue bcim and)
often auf bcr SBotbetfetfe bee SBotfefefttatteS mit 3toth teens, auf bev iKud'feitc Hercules ftcl,t. SBon
ben aWf ben bcibeu Slattern cnthattcucu 4 ©tiictcu habcu bic geilen be8 cvften nub Jfoetten buvd, baS 8n
jd,ucibcn ftfeta obcv Su^ftaben uevtoven. Sic ©tiufc euthaitcn Thcitc bcr erftcn $Ufb be8 SfuwS bon
SB. 1059 an; ttfieS 10 SJcrfc bou Lugcat aether biS animum monstris, SB. 1059—68 bev i'luSgabc Don
St! feibcv'unb ©. 9tid)tcv, 3TOeitcS: 14 33cvfc bou trater durae languide mortis bis (en fusus)
huini saeva i'eroci, 25. 1074—1087, bvittcS 10 93cvfe Won corde volutat M pelle insanos,. SB, 1088
-1098, Dicvtcs isaserfc, beveu after bwdgnfaH jumS^eil uutefcvttd,, Don solus fee jam 618 seaserat
aether' 93 1103 if. Ser Tert bev .\>anbfd)viftftiirfc iff bcr iUtcvc, t,cvlbmnilid,c unb bn fyfttt in bicfev
^artic ItmftcUnugcu bou 23cvfcn bovgcnomn.cn l,nt, QC&e id) bic 9tbmcid,u»gcu bon mciner £nnban3 9 abc,
Basileae apud Henr. Petri. 1550, mit ben 93ci%il)len bcr ^cibcvfd,en tnCtffe; 1065 patrem fiatt
pariter, 1082 fove ft. foves, 1081 differre ft. discere, 1088 volutat ft. voluta, 1070 lasaumque ft.
lassum, 1097 tumet ft. tument, HOG herculis ft. herculeis.
1 o.
^ev 9 nmentl,nnbid,vift in 12, l,od) 11,80 cm, brcit 7,eo cm., W «*<$ 130 «cv; ol,ne Titctbtatt,
Safau nnbenbe befect, and, fehlt an ciu^ucn ©telle, rill Slntt. Tert in mittcl=uicbcvbe»tfd,cv ©uvad,c
nnb am bn SDiatette bcr ©cgcub ban Bremen, bic ©d,vift cine feftc nnb Have PtnuSeel be* 14. obcv
13 3a(>ri)imbertt. 2IUc ©eiteu b«2 TevtcS finb buvd, fcufrcd)tc nnb ma 9 rcd,tc So W eltinicu vcgut.vt nnb
in bettt fo gebitbeten taugtidicu SBicmf ftchcu 14 $&». Side mit adm.u ©otbe auSgclcgtc Snitiale mit
bfiMAtt SMetei, n.anchc 9faubbcvdcvungeu mit ©olb nnb gavben; Uebcvfdiviftcn nnb fcttoafingm junt
©ebtaucbe bet Tcrtmovte finb mit cinem fel,v l,et(en Sftoflj gcfchvicbcn, mclc gvofje SLn.d„tabcn mit 9coth
obcv ©fan. , , „..,.,.,,.
£)a3 Snd) ift jefet an Mm ©teflon befect, mand,e iBtnttcv finb nnfanbcv unb bnvdi §eu<Pfi!ett be
jd,abi 9 t; a(« c« bollftitnbig nnb nen mav, ift eg ein fd,b»eS ©turf gemefen. 5Det cvfte 2t,eit ift ciu fia,
teubcv bcr )Mttt cin ©cbctbud). £>cv cvfte cntl,ictt 15 ffltiittcv, uon beucu ein« fiiv jeben IWonat beftuumt
ift. Sm bicfev ©fatter hat auf bev SBovbevfcitc obcu unb lints cine atnubixrym.ug mit ®otb unb fyx*
beu Sic crftc 3eitc in 9Jotl, glebt ben 2)iouat«uaiucu nub bic .tagcsohl, J.©. Aprili* heffi. XXX.
daghe banu ift auf bicfev ©cite unb bev 9tMfcitc cine 3cilc fiiv jeben Tag beftimmt unb bic Sage bev
iOcVftnb tints mit beu 23ud,ftabcu a bis g be-,cid,uet, bev ©ouutag immcv mit einem gvofieu rotl,cu
obcv blaueu A Sic (Srltaruug bcr in ciuev Gotumnc ucben biefcu 93ud,ftabeu ftel,enbcn 9fBmifd)Cu %al)kn
finbe id, nid,t; vcd,tS am tot jebcv $tik ftebt in immcv fid, micbcvl,otcnbcr go%e ein 33nd,ftabe bed
mabttS bon a an unb 5 »ar fo, baf3 s peimat ftctjt, ciu tangeS unb ciu ruubcS, banu t, v, u, x, y, z
„ub nod, 8»ri Sud,ftabeuicid)cn, Wcldjc id) nid)t bcuennct, tanu, atfo fan ®Mtjen 27 Sud,ftabcuicid,cn. 2(uf
bcr fiiv jeben Tag beftimmtcu Sinic ftcl,en bic Sftamen bev geffe obcv ^citigen, beven gei« auf beu Tag
fhltt nad, it,vev gvbpcven obcv geviugeveu Sebeutuug mit SKott, obcv ©d,mav V 2(u biefcu 9)couat«talcnbcv,
beffe'u brci erftcu donate fcl,tcn, fditiefit fid, an cine 9lnmeifuug, ttU man bcred,ueu fbuuc, wie b.cle
2Bod,eu nub Tage JWlf^en 3J3cil,uad,t unb dem Sondaghe des groten Vastelavendes fe.en, nut Ta«
20
bctlcn, 4 mttet. m ben tefetW .Bcitcn ejntffep fid) bev ©d)vcibcv ban ©efcfe bev fccfcv: Ick begehre,
wil (luoi(cf) nicbt vorgheten den scriver. Weset syner stede decbticb myt h. (l)Ugl)Cii) Pr. nr.
(SJJatcvnoftcv) nude Ave Maria.
9M) bem Mntenbev fotgt boS ©cbctburt). ©a« cvftc 93tatt fcljtt, bic fotgenben cntbnttcu ben ©d)(u|s
be« cvfteu SBuftfatmS uub bic fed)* folgcubcn, de autyfen (bic 9Iutip()0nc) , de letanie (bie gitnnci) mit
«cinciu eiugefdiobeucu SBetjewpffe meter 5Scitin.cn. Norf) benifcibcu ttrfrb nuf cinom Platte bic Bufogc gc=
geben, bnfi fid) cinen mnl)vl)nitigcn ?tbtnfi Don Ctetjig Sngeu oevbicuc, mix ciu* bcr fotgenben ©ebete mit
9(ubnd)t lefc; bicfc ^ufnge, innttcr mit Stotlj gefdrdebcu, mtvb mi mcl)vcrcn ©tc(icu wicbevtjott nnb onf bic
■ncmoljner be-? Stifle*, sticht, Bremen befdmiuft, }. 53. To desseu vorgbescreveu l.ede befft de dich-
ter persoidike.ii wonvorven (cvWovbcu) Veertich daglie warafftigbes Alnatcs dengeunen (benjenigen),
de intb Sticbte vau Bremen unde van Veerden to luies horen unde dat myt amiacht lesen. G*
fdjciut bemundj ciu officios obcr nppvobivtc* ©cbctbud) be* ©tiftc* 93vcmcn nnb 93cvbcn git fcin. 3>ie
3nt)t bev mitt nn lil,riftn*, Wnvin nnb ipcitige ift cine fcl,v gvofje. ©n« tcfete ©tiict uufcvc« iSrcim
plnvc* mbgc l)icr m.d, cits @pvad,pvobc biencu. Uebcrfdivift mit ttott): Dyt nahgescreven both ml
(mode) lesen wen er (mnun, menu) du glieist aver den karckboff vor alle Cristene lovigbe (gtiiubigc)
sele unde dergennen, der ere lycliam (Seid)unmc) dar begraven ys, so vordenestu van enen je-
vvelkem lycliam veertig dagbe afflates so vaken (oft) als du dat lest myt enen Pater nr. unde
Ave Maria. ©cbet: Gnegrotet synt gy (3l)v) alle ghelovighen Cristenen zele dergennen, der
ere lycliam hyr is roubbende (vnt)cnb) upp dessen karckbave unde upp alien anderen vygeden
(gemcitjten) steden unde ocb ungbewyget. De benediede god, de jubb (Gild)) unde uns alle hefft
vorloset (cvlbft) .... £icr brid)t bev 2crt nb, uon bem folgcubcn ffllnttc ift nnv nod) ciu tlciuev, nu
ben t)intcvcn 33ud)bccfet fcftgcflebtcv £l)cil iibvig.
B. ^tttDifdjc J>anbfd)xiftcn.
©ie SSibtiotticT befifet 12 93iiube nnb ©tMc 91rabifd)cv .fmubfdiviftcn. Sic Motion iibcv 93cvfoffcv,
Site! unb Onijntt bev ©djviftcn entnclmtc id) mi* bem mix Bovtiegcnbcn, $nmbuvg, ben 24, Dccemb. 1798
bativlcu ©d)vcibcu cute* mit bcr 9lvnbifd)cn ©£rad)e unb Vittcvatuv rooWbclnnntcu 9)enitnc*, 91 nt. 91 ng.
fieint. Viditcuftcin*, mctd)cv 1798 bie 6i8 botjiu uon ilmi in ."pnmbuvg bcttcibetc ©tcllung at* SKectov
unb ^vofcffov bev movgenltinbifrt)cn ©pvnd)cn mit ©miinafiunt nnb 93ibliotl,etnv bev ©tnbtbibtiotljef ucvticfj
nnb nt* ^vofeffov bev Sljcotogic uub 65cucvn(fii»cvintcnbcut nnd) .SMinftnbt giug, f. ticvifou b. $nmbuvg.
©djviftftcttcv , 93b. 4, ©. 471 ff. Die #anb}cf)viftcu ronven bemfefben oon ciucm Spcvvn i^cobovc £envn
©oucvt* w Suvd)fid)t iiOcvgcbcu; iibcv ©oucvt* uub bic fflicifc, mic bic @d)viftcn nn unfeve 93ib(iotl)ct
gefommeu finb, tjnbc id) fciue niitjevc ^ndjvidit nufgefuuben.
fel _4. R .-AiLl-l-4.
Apniibfdiviftcuiu2; 93b. 1, (,od) 25 cm., bvcit 17,«ocni., mit Sitct 340 geitcu; 93b. 2, t,od) 26,80cm.,
bvcit 18,85 cm., mit Sitetbtatt 340©.; 93b. 3, f)od) 3,&ocm., bveit 20 cm., mit %M 325©.; 93b. 4,
t,od) 26,80 cm., bvcit 18 cm., mit Zitti 222 ©, ©cgtcittctc* ftnvtcS 93nummottcn»npicv, roie id)
21
gfonbc, grbfstcnttjcite nod) con fcfjoncr SSeife? gcfdiriebcu, roic eS fdieiut, boM ucrfdiiebcneu .spciitbcu mit
cinetn tiefcn GflBftt), ©roje&efi tat Scrt mit SWotlj. i; giiti)ii(t cine nnsfiitjvtic()e ®efrf)id)tc Uon ?legttptcu
uub iufonbcrhdt uou Sniro in uirr SOaubcn. £)er Skrfaffcr fjeijjt ?td)nicb ©emaUcbbttt SUmotrifi
imb biefeS fciu grofseS SfiJcvt ift uuter bem Strabifdjen ££te( etdjatat bcriiljmt."
9fo. 5 nnb Sto. G. R A *' 1, 5. 6.
2 .fiaubfebriften in 2 ouf g(cicf)cm papier gcfdiricbcn roie 9b. 1. 9ir. 5. £>ofjc 2S,oocm., gjreite
20 cm., ittitfcitel 607©.; 9J. 6. §81)6 2C,6ocm., Sreitc 1 8,20 cm., mit Zitel 502®. Qn bcibeu S3fiiu
ben ift SBMeS im 2crt mit 9totb, gcfdiricbcn, in SWr. 5 finb mcljrcre ©citcn mit rottjen fiiuien ober $une*
ten ciugcfnfst.
r ,(Se finb jroci Stbfdmftcn beffctbigen 33urf)c6, roctd)eS cine fiacre (s5efrf)id)t^ Don Stegftbten unb Gairo
cuttjalt. £)er 23erfaffer tjeijjt ©ctalcb bin ailoffojuti unb bcr Sitct bc8 SfficrEcS licijjt Sfjoftt' aU
mocfiobcrotl). 2)M)rere 9tod)rid)tcu fiber bicfe ©cfdjicfite 0011 SlcgQpten fiubet man in Herbelot. Bihlioth.
orient, p. 818 uub in bem Catalogo biblioth. Leidens. pag. 481. nr. 1777."
,y. _ A a. 1. _
m> 7. — 1 — 7.
£>nnbfd)rift in 2, nnf g(cid)cin fnpkx gcfdjricbcu roic fftt. 1. ©ofjc 27 cm., Sreitc 19,25 cm. Wit
iitet 290 ©citcn. 5Da« Sitetbfatt ift mit fd)roarjcn unb gotbeuen Stolen eingcfojjt unb mnerljnlb bicfer
Sinicii fteljt in ciiiem mit ®ofl! berjtetten laugtidicn Sieved unb in cincm Sreifc bcr Xitef; fiimnittidic
Scrtfeiten finb uiit rotljen ©obuettinicu eiitgcfnjjt, and) fiubet fid) ©. 68. cine mit (Soft Uerjicrte 3cid)iiimg.
(( ®ta anbcreS ftljnlidjc* SBert brffetben 23crfaffer8, roe(d)cr $ter ausfatjrlidjcr bennunt ift ©efntcbbiu
S3cn Slbbarrabmnn jtt * of f'ojttti ; bcr 2itcl bicfcS SudjcS tjeijjt: Soufctb . orraubatcn (bcr
©tern bctf UntcrvidjtS)."
9te. 8.
A a. 1.
1.
,s>aubfct)vift in 2, roeitjes, uicfit [etjr ftarfcS papier. $8$e 32,60 cm., SSrcitc 2 1,50 cm. 2fiit Sitrf
320 ©eitcu, uou mcldjcn cine gcgen bn« (Snbe unbcfdjriebeu ift.
„ fflrutfiftM uon eiucm grojjen SBcvfc iibcr bie ©cfdjidjtc Uou (Sairo, rocfdjcS ben 3cttraum uom
Q. 1099 bis 1163 nacb bev ffiafy WvfyamtbS, baS ift etna Uom & Srjrifri 1685 bi8 1749 cntljatt."
91.9. R. Aa i 1 ' 9.
£anbfdjrtft in ft. 8; gegtiittctcS ftarteS papier roic in 92r. 1. $>B$e 16 cm., Sreite 11,20 cm.
SDIjne SEttel 310 befdjricbeue ©citcn.
„euti)iilt cine @cfd)id)tc bcr (SrobentHg uon i>tegt)ptcu buret) 9(bn=iDbciba Omar ©en 3ttgcavad). SDec
5?erfoffcr Ijcijjt 2Bafubi."
s)hM0. R. Aa ' L 10.
^anbfdjrift in ft. 4, papier roic in fe. 1. $8fjt 20,20 cm., fflrcite 14 cm. 5J}cit Zitd 101 ©citcn,
bonn 5 uubcfd)ricbene ©citcn — tciuc Sitctc — unb 1 ©cite mit ©djrift.
22
„ Giu (SvbnuungSbiid) imtcr bem Sitet : (Svgcbung beS gvommcu in bic <2d)icf fate bcr 93orfct)iiug.
®cr aScrfaffer fjeifjt,: 3ft tt §afd)cm SJcoljammcb ben Dtjnfcv. £>icfc Stbfdjrift ift wm3. bcr gtudit
1066, ba« ift 1652 nod) Sljrifti ©eburt."
fc.ll. E.-^ll.
§anbfd)rift in 8 ; $apies tote in SRc. 1 , after cinnial uon ©cctoaf jcr ftarf burditocidit , raic 8id)ten*
ftcin bciucvft, nnb in golfle bacon in 2ftobcr jerfattenft, it>ctd)cin Ucbd nidjt cutgegcngcmivEt rocrbcn tann;
liugcfiUjv bic §&tfte bcv ©tatter — 36 — ift nod) jicmtid) cvfjatten.
„@inc gcbcnSbefdvrcibung SBiuljainmcbS."
KV.13. R. Aa i L 12.
£aubfdjvift in ft. 4 nnf getbtidjem, gcgtattetcm SaiimMoltcupapicv. §ob,c 17 cm., Svcitc 12,60 cm.
148 bcfdjvicbcnc ©citeu, ttoit ttjctdieu bic crfte mit rotljen ©oppcttiiiicn cingcfajjt ift.
„(Sntt)citt cine ©annulling Don 8tcbc«gcftfiid)tcn mit Dicten IJJoeficu untcvmifdit. Ser Sitct fetjtt. ©ie
llutcvfdjvift gicbt ba8 9a$t bcv istudjt S14, bicS roiirbc ba8 Safjv (Sl)vifti 1400 fete; cS (jcfjt bicfe ^aijt abcv
wot anf ba$ 3«l)v bcv JKbfaffutig unb nidjt bcv Slbfdjrift. UebvigcuS ift bicfc ipnnbfdivift (cincn Koran,
mcldjcn bcv ipcvv 8Jcarr ©va»e Ijicfclbft befi(jt, auSgcuommcu) bn« fdjoufte ^vobcftiicf uon Stvabifdjer ilnlli-
gvopl)ic in Hamburg unb mit ben SBotaljeiajen buvdjmcg ucvfcljcu, roctdjcS ben 2Infangcvn bn« Sefcn nub
ilevftetjen bcv Slrabifdjcu SBiidjcv um cictcS cvleidjtcrt." ©etw man iibvigcuS ba8 Steufjere bcv woljtcrtjalte*
lieu £aubjd)vift gcuauer bctvaditct unb fie mit atibcven .Spaubfdjviftcn uevgteidit, wivb man ben gtosifei
yidjtciifteinS on bem Sitter bevfetben nidjt ttjcitcu nub if)v cin Sitter vton 478 Qatjvcn jucrfenucu.
91 a cb t v a # jit ®. 5 uutcn.
£>urdj giitigfte 3?cvmiticiiiug bee §crrn §ofratt)« Dr. 3. ^cfeljolbt in ©rcSbcn, JDibliotljcfavS
©v. SRaJeftat be« SbuigS Don ©adjfeu, Ijabe id) crfaljrcn, bnf; $m ^vofeffov Dr. SWuffafia in
SBicu, SDcitglicb bcv ®. t. Slfabcinic bcv 2iMffenfd)aftcu, uufeve £nubfd)vift ©antes unb nnbeve .•pnubfdivifteii
in bcu 3?ibliotl)cfcn J« ivvauffurt unb SSveStau mit bev grojjen 2£ittcfd)cu SluSgabr uergtidieu l)nt, on bcv
Wcbactiou bicfer Goltntioncn fid) jcbocfi biafjev t-crljinbert gcfcljcn tjat unb nod) ficljt. ®enn §m $tof cf f or
Dr. SOhiffnfin miv bicfc SoHationcn jur Skvfiiguug ftcllte, fo ging bic ©cavbeitung bevfetben meit iibcv
bic 9(ufgnbe p«ait«, bevcu Gvfulluug miv ijicv obtrig, bic buvd) bicfcS Sdievbietcu bemiefcue gvofjc .'pumniiitiit
uevpftidjtct abev juiu nucvtcuiicubftcu Bcvbiublidjftcn X)nnEe.
-»-6<^<»<»Cx?-*=9-=^